Beeltenis

Toen ik een jaar of zes was, vertelden mijn ouders me over Natuurvolken die niet wilden worden gefotografeerd, omdat ze geloofden dat met iedere kopie van hun beeltenis een stukje van hun ziel zou verdwijnen. Sindsdien heeft deze gedachte me altijd gefascineerd, maar tegelijkertijd heb ik haar nooit begrepen. Pas nu begrijp ik dat deze gedachte helemaal zo vreemd niet is.

Niet alleen zijn er tegenwoordig mensen die zoveel selfies maken, dat er ondertussen een officiële diagnose is voor deze dwanghandelingen: selfitis. Ook zijn er (vaak jonge) mensen die via slimme algoritmes in beeldverwerkings apps een gelijkenis van zichzelf zien ontstaan, die ze zo bevalt dat ze met een afbeelding de plastisch chirurg opzoeken om naar deze beeltenis gerecreeérd te worden. Zo worden we ofwel geleefd door een zielloze beeltenis, of we streven na er een evenbeeld van te vormen.

Het essentiële probleem ligt dieper. Door een kopie te maken van een aspect van mijn bestaan - een foto, een film, een geluidsopname, zelfs een tekst - treedt mijn bestaan buiten het directe hier en nu. De kopie gaat een leven op zichzelf leiden. De muziek van bijvoorbeeld de Beatles, drukt al bij voorbaat haar stempel op ieder groepje jongeren die met een paar gitaren een liedje willen maken. Vroeg of laat moeten ze de vergelijking aan. En dan hebben zij niet het verleden mee, waarin ze zo gedragen zijn als soundtrack van miljoenen levens, waardoor ze steeds sterker geworden zijn, nadat ze ooit min of meer toevallig op het juiste moment op de juiste plek waren. Nu vind ik zelf de Beatles geweldig, maar toch. In onze cultuur circuleren inmiddels duizenden "beeltenissen" die al op voorhand klaarliggen om elk talentvol individu of collectief te verstoten of op z'n minst uit het hier en nu op te jagen.

Ga maar na, als je de Goldberg variaties van Bach wilt horen, is er een grote kans dat je teruggrijpt op de Glenn Gould opnamen uit 1955, of uit 1982. Maar wie heeft er interesse in die jonge zeer talentvolle pianiste die slechts 3 straten bij je vandaan woont, en cum laude is afgestudeerd aan het conservatorium. Je kent haar misschien omdat ze je zoon lesgaf op de muziekschool, voordat ze besloot om voor meer inkomenszekerheid te kiezen en als Projectmedewerker op een kantoor aan de slag te gaan. Beeltenissen zijn vertrouwd en relatief onveranderlijk, en dat maakt dat ze in onze snelle en veranderlijke wereld als bakens fungeren. Hele radio en televisie zenders doen niets anders dan films en muziek van weleer herhalen. Ze bieden ons een vertrouwde soundtrack van onze levens, inclusief beeldbank. Denk je aan Tom Cruise dan denken velen aan een aantrekkelijke superheld. Als generatiegenoot van Tom is het voor mij onmogelijk om ook maar in de verste verte tegen zijn beeltenissen op te leven.

Het probleem zit in de schaalbaarheid van succes. Een barbier die meer wil verdienen, moet meer baarden scheren. Maar een succesvol artiest hoeft niet harder te lopen dan een onbekend plaatselijk talent. Het kost de lokale band net zo veel moeite om in het buurthuis op te treden, als dat het Madonna kost om in een mega-stadion te zingen. Schaalbaarheid bestaat bij de gratie van communicatietechniek (boekdrukkunst, fotografie, radio, ICT etc.). Alleen al doordat er mega-stadions en dito publieken zijn, komt er bijna niemand meer naar het buurthuis. Want ook hier geldt: definieer of wordt gedefinieerd. Als je (al dan niet toevallig; vanwege de schaalbaarheid speelt toeval altijd een rol mee) succes hebt, definieer je. Je wordt met jezelf vergeleken, op je eigen merites beoordeeld. In ieder ander geval word je van jouw eigenheid ontdaan, door je te vergelijken met één van de geliefde beeltenissen. En je lijkt er altijd wel op één. En je delft het onderspit. Al die ontzielde beeltenissen verkwanselen jouw hier en nu. Pas nu begrijp ik het, die Natuurvolken hadden gelijk!