Droom meer werkelijk dan werkelijkheid

Vannacht droomde ik dat een droom meer werkelijk is dan wat we onze gedeelde werkelijkheid noemen. Het zette me aan het denken. In onze werkelijkheid is niets dat we uitvinden in alle denkbare scenario's alleen maar slecht is, zelfs het giftigste gif niet. Anders gezegd, je kan altijd een perspectief op een specifieke situatie (of type situaties) vinden, waar een willekeurige (op termijn onbetwijfelbare slechte) uitvinding of praktijk goed of zelfs levensreddend is. Zelfs de slechtste griezel, zal naast alle ellende ook wel iets in beweging hebben gebracht, dat tot iets moois leidde. Te denken valt bijvoorbeeld aan slachtoffers die elkaar in hun rouw vinden, of een bijdrage aan kennis die concentratiekamp artsen leverden die leidde tot betere behandelkansen voor meerdere generaties na hun. In onze werkelijkheid bestaan feiten, maar deze feiten moeten in context gebracht worden, om tot waarheden te worden getransformeerd. Met de verandering van contexten, veranderen dan vervolgens weer de waarheden in (partiële) leugens.

Om een werkelijkheidsaspect serieus te kunnen beschouwen, hebben we dus afstand nodig. Dan zien we, bijvoorbeeld, de slachtoffers van de griezel (of traumatische gebeurtenis) die in elkaar de liefde van hun leven vonden. We zien ook, dat ze staan midden in een enorme groep rouwende en getraumatiseerde andere slachtoffers, die worstelen met hun leven en daarmee hun omgeving ook belasten. We zien, met Nietsche in gedachte: “If it doesn't kill you, it makes you stronger”. Sommige slachtoffers hebben het niet overleefd, sommigen zullen alsnog aan de mentale gevolgen bezwijken. Maar degene die het wel overleven, zullen wellicht hulp zoeken en aanvaarden, en anderen met trauma beter begrijpen, dus uiteindelijk sterker worden. Is dat dan een “verdienste” van de griezel? Misschien zullen mogendheden niet zo snel naar een atoombom grijpen. Is dat een verdienste van de atoombom? Nee, we hebben regels nodig, en een kracht die deze regels beschermt. Doe een ander niet wat je ook zelf niet aangedaan zou willen worden... Regels die we als concrete gemeenschap beschermen. Maar we zijn de concrete gemeenschappen aan het inruilen voor virtuele gemeenschappen. Al op heel jonge leeftijd verdwijnen onze kinderen via de sociale mediaplatformen in een tussenruimte, uit het zicht. Zijn daarom sociale media slecht? Ik kan hier weer beginnen met mijn derde zin: “... je kan altijd een perspectief op een specifieke situatie (of type situaties) vinden...”. De blog in een cirkel, als een pendule... Opnieuw en opnieuw, slaap...

Door op de afbeelding te klikken (van een veel jongere mij), zie en hoor je de song One Shot

Hier komt de droom! In de droom maken we verbinding met de dromer, die in een ieder van ons huist. De dromer is als een vogel, die zaken van een afstand ziet, overziet, inziet, verder kan kijken dan onze alledaagse “werkelijkheden” waar we in waaktoestand in genesteld zitten. Toegegeven, deze nesteling kan heel fijn en veilig zijn, maar ook heel beangstigend en bedreigend. Juist als dat laatste aan de hand is, dan ervaren we vrijheid in onze dromen, en nieuw inzicht, nieuw perspectief. In de song “One Shot” beschrijf ik dat ik verlangde naar een ontsnapping naar de droomwereld, toen ik me gevangen voelde in mijn werk “werkelijkheid”, die zo allesomvattend was geworden dat ik met er niet meer uit kon terugtrekken. One Shot verwijst naar de parallel tussen een verslavend middel om de realiteit die te overheersend is geworden te ontvluchten, en de droomwereld. 

In mijn droomwerkelijkheid ontdekte ik dat het niet mijn werk was, dat me gevangen hield, maar dat ik dat zelf deed. Ik wilde zo graag van de daken schreeuwen dat we met onze wereldwijde technologisering verkeerd bezig zijn, ik wilde een ster zijn die het licht van moeder natuur verspreidde, dat ik de onmogelijkheid om mensen te bereiken me persoonlijk aanrekende. In mijn dromen ontdekte ik dat mensen allemaal net als ik in het globale systeem verstrengeld zijn geraakt, en dat we dat moeten accepteren. Maar dat neemt niet weg dat we vooral moeten blijven dromen, in de droom kan de zee daadwerkelijk splijten, en kunnen we een doorgang vinden naar een volhoudbare wereld. Dat is waarom een droom meer werkelijk is dan wat we onze gedeelde werkelijkheid noemen!

Thuiskomen: leef je persoonlijke legende!

We moeten eerst de wereld veroveren, onze angsten ontvluchten en onze dromen najagen, om te ontdekken dat de onrust in onszelf zit. We zoeken daarbij de antwoorden op onze grote vragen - de zin van ons bestaan – vaak in verre oorden, of in exclusieve ideeën, om vervolgens te ontdekken dat ze al die tijd in onze alledaagse bestaan geduldig op onze uiteindelijke aandacht hebben gewacht. De zoon moest eerst verloren raken, om door de vader met een feestmaal onthaald te worden. De zin en waarheid is ons leven, onze immanente waarde, ons onderdeel zijn van het universum, heeft zich, net als de vader, niet aan ons opgedrongen. Hierdoor blijft er de weg naar huis, waar de moegestreden avonturier ook nog echt een thuis kan vinden. Had de vader zich wel opgedrongen, bijvoorbeeld met ongevraagde raad, of afwijzing van de lust naar avontuur voordat de zoon vertrok, dan was dat anders...

Vaak is pijn meer motiverend dan vrede, die als ze voortduurt nauwelijks meer opgemerkt wordt dan water door een vis. Voor rust en vrede nemen we vaak geen of te weinig tijd, behalve dan, om haar (vaak via arbeid/strijd) te bereiken. Om van pijn af te komen, bijvoorbeeld, doen we alles. Echter, als bijvoorbeeld de wortelkanaalbehandeling geslaagd is en de kiespijn voorbij, verdampen alle goede voornemens – vaker en beter poetsen, minder snoepen – als sneeuw voor de zon in de normaliteit van het bestaan. Pijn en angst motiveren. Pogingen om het leven onder controle te krijgen door gecontroleerde angst – bijvoorbeeld kijken naar een enge film – of pijn (over hete kolen lopen, sport, theater, kunst, ascese, rollenspel, sm etc.), kunnen in deze zin begrepen worden. Het gaat dan om individuele processen, waarin mensen hun immanente waarde leren kennen en, op den duur, aanvaarden. In collectieve verbanden, echter, is dit ook te begrijpen, maar vormt het rechtstreeks de brug naar wat ik vorige week de mensgemaakte hel in het midden van het natuurlijk paradijs noemde. Een klein voorbeeld.

Er is (adaptieve) angst (goed), en blinde angst ("gevaarlijk"). We kregen adaptieve angst voor de gevolgen van ons "vreedzame" gedrag: afname van biodiversiteit, klimaatverandering, milieuvervuiling op ondertussen alarmerende schaal. We zagen in dat economie/technologie moest worden aangepakt. Adaptieve angst zet aan tot actie. Maar blinde angst tot... wegkijken, of meelopen. Zo overheerst de angst voor oorlog. Nu Amerika niet langer de vanzelfsprekende goed bewapende grote broer is van “ons” Europa, worden we bang. Al tientallen jaren woeden in Europa (lokale) oorlogen, meer of minder gecontroleerd, zoals de koude oorlog, Bosnische oorlog en Oekraïne. Ondanks deze oorlogen werd in de meeste Europese landen decennialang zwaar bezuinigd op defensie. De angst en pijn veroorzaakt door het gevoel verlaten te zijn door grote broer Amerika, zet aan tot een gigantische roep om een inhaalslag: meer wapens, volop duiken in de wapen/technologie wedloop. Het besef dat dit een dodemansrit betreft, naar nog meer vernietigende en mens- en natuur ontluisterende technologieën, lijkt verdwenen, ongeveer net zoals de zin in zoetigheid volledig verdwijnt bij een acute wortelkanaal ontsteking. Juist nu we op bredere schaal zijn gaan inzien, dat we met onze technologische (technocratische) voetafdruk het klimaat, het milieu en de biodiversiteit (natuur) bedreigen, hoefde de Amerikaanse president alleen maar “boe” te roepen, om ons en onze bestuurders gehaast te laten roepen om een sterk en verenigd Europa, met veel geld voor defensie en de armen open voor AI. Dit brengt ons verder van huis; onze blinde angst vormt de brandstof voor het versneld verder bouwen aan de hel waarin we onszelf ketenen.

Door op de afbeelding te klikken speelt de muziek/clip af

In de song Tragedy and comedy (een na laatste song van mijn nieuwe album “I've chosen love”) wilde ik de dynamiek van enerzijds plezier en anderzijds pijn en angst verklanken. Onze waarheid is het leven van onze persoonlijke legende. Door zelf tot bloei te komen, helpen we het paradijs te bloeien. Een tragedie gooit vaak ons leven overhoop, waardoor we ons verleden herschrijven. De brokstukken of scherven die de tragedie achterliet, herschikken we, ze vormen het fundament van ons levensverhaal, dat juist hierin haar diepte en reliëf krijgt. Ieder mens krijgt met verlies, angst en tragedie te maken, en onze levenskunst bestaat uit het vinden van de kracht om … terug te keren. Hier en nu, in de directe omgeving, is niet de hel, maar de vader – het universum – waar we thuis mogen komen.

Waarom zag ik het niet eerder?

We zijn omringd door zoveel schoonheid. Ook dit voorjaar zien we weer de prachtige veelkeurigheid van moeder natuur, waar opnieuw uit verval de prachtigste bloemen, bladeren en organismen transformeren. Zorg voor kinderen, zorg voor elkaar, liefde en een geweldige vrijheid, in geïntegreerde verbondenheid zie je overal om je heen. Tijdens mijn burnout een jaar geleden, werd me voor het eerst sinds jaren duidelijk dat we eigenlijk in het paradijs leven. Natuurlijk is er ziekte en, naast geboortes, overlijden, maar iets kan alleen sterven als het geleefd heeft. Wat me ook opviel, is dat als je de schoonheid weer gaat zien, het lijkt alsof iedereen veel vriendelijker naar je is, alsof we inderdaad met elkaar verbonden zijn, alsof je weer verliefd kan worden op het leven zelf. De laatste song van het album I've chosen love, dat ik een jaar geleden schreef en een maand geleden uitbracht, heet niet voor niets “Paradise Found”, met in de titel een knipoog naar het beroemde gedicht van John Milton (Paradise Lost). Als we het nieuws bekijken, waarin (dreiging van) oorlog, verlies van democratie en technologische/wapen wedlopen ons van alle kanten lijken te worden opgedrongen, sluiten we ons vaak gemakkelijk af van alle natuurlijke schoonheid, liefde en verbondenheid die ons blijven omringen.

Door op de afbeelding te klikken, kan je de song (clip) bekijken en beluisteren.

Toen ik de song Paradise Found schreef, werd ook mij duidelijk wat u waarschijnlijk al lang weet: wij, mensen, bouwen in het midden van ons paradijs, onze eigen hel. Technologieontwikkeling, bijvoorbeeld, heeft ons duizenden jaren in staat gesteld om ondanks het ontbreken van een vacht (kwetsbaar, gevoelig voor kou) behaaglijk op vele plaatsen te kunnen leven (vuur, kleding, hutten/huizen bouwen). Ook onze relatief geringe spierkracht konden we door ons begrip en toepassing van hefbomen ruimschoots compenseren. Naast vuur en de hefboom, was taal onze derde grote technologie, waarmee we konden redeneren, oorzaak en gevolg ketens konden zien en onze omgeving enigszins manipuleren, waardoor we vreedzaam in het paradijs konden leven, relatief veilig. Onze gebreken in aanpassing aan diverse omgevingen, konden we opheffen door de omgevingen aan ons aan te passen. Tot zover het paradijs.

De afgelopen eeuwen zijn we steeds meer doorgeslagen in het aanpassen van de omgeving aan onze wil. Najagen van ambitie, geldingsdrang, zelfs plezier en geluk, en dat alles op globale schaal (dus zonder "aanziens des omgevings"), is, zo werd me duidelijk, de basismotivatie van de transformatie van ons paradijs tot een hel. Technologie gaan zien als een doel op zich in plaats van een middel tot lokale adaptatie, is het bouwplan van die hel in het midden van het paradijs.

Het bijzondere was, toen ik vorig jaar met de song aankwam bij mijn vrienden, bandleden en familie, met de toelichting dat het ging over het besef dat we in het paradijs leven, maar we helaas de hel met al onze 24/7 efficiëntie en smart en bigtech bouwen, de reacties waren in de trant van: “Zie je dat nu pas?”. “What took you so long?” Alsof men mij wilde ontzien, want juist ik zag altijd wel een technische oplossing voor een probleempje, of bedacht een algoritme om een procesje makkelijker te maken. Dat ik schreef over de noodzaak om onze planetaire voetafdruk te reduceren door Detech (minder technologie), gaf niet direct blijk van dat ik ook oog had voor de schoonheid van het leven.

Lang heb ik hier over nagedacht. Op een ochtend, ongeveer een jaar geleden, hoorde ik voor het eerst weer bewust de vogels fluiten, en de bladeren ritselen, met een ongelooflijke veelzijdigheid aan klankbeelden, afhankelijk van de bladergrootte, de dichtheid van het bladerdek en de richting van de wind. We zijn omringd door schoonheid, terwijl ik alleen maar keek naar hoe informatie technologie manipulatietechnologie is geworden en zo de democratie hebben uitgehold. Ach, zei mijn vrouw, met een knipoog naar Loesje, wat als er oorlog is, maar niemand gaat er naar toe. Wat als we in het paradijs zijn, en iedereen keert zich af van de hel? 

Tell my why, foreclosure en intra-persoonlijke diversiteit

Diversiteit gaat meestal over verschillen tussen organismen, over veelkleurigheid en rijkdom in natuurlijk variatie. De afgelopen weken betoogde ik dat gelijkmakers zoals onderwijs een belangrijke rol hebben gespeeld in de emancipatie van man en vrouw, rijk en arm, kleur en geloof. Daarmee leverde ze haar bijdrage aan gelijke kansen voor iedereen. Tevens betoogde ik dat als we doorschieten met gelijkmakers – bijvoorbeeld onder het excuus van standaardisering, normalisering, of efficiëntie – het risico lopen verschilmakers, de diversiteit die kenmerkend is voor een veelkleurige mensheid te elimineren. Onderwijs gaat dan bijvoorbeeld lijken op wat Pink Floyd in The Wall beschreef. Generatieve AI is een ongekende gelijkmaker, het maakt van iedereen een schrijver, tekenaar, of componist. Het hoeft nauwelijks betoog dat leerfabrieken zoals the Wall, of door AI geproduceerde teksten en tekeningen, een bedreiging vormen voor diversiteit. Wel efficiënt, economisch rendabel, niet ethisch/moreel hoogstaand menswaardig. Dat nu vanuit overheden Diversiteit, Emancipatie en Inclusie onder druk is komen te staan, omdat de deur openzetten voor bijvoorbeeld generatieve AI winstgevend is en in een wereld waar oorlog dreigt iedere natie economisch zo sterk mogelijk wil zijn, is evenmin erg verrassend. 

Dat wij, burgers, kunstenaars, wetenschappers, in al onze veelkleurigheid zo makkelijk met de (technocratische) winden meebuigen, verbaast me wel. De aanvankelijke weerstand tegen bijvoorbeeld ChatGPT lijkt volledig verdwenen, en op de sociale media tooit bijna iedereen zich met mijns inziens toch wat misplaatste trots in de veren van generatieve AI. Je mag heel veel vinden, maar als je daar niet voor uit durft te komen, zijn je standpunten weinig waard.

Bij bespiegelingen over diversiteit hebben we het vaak over de diversiteit tussen mensen. Inter-persoonlijk. Je kunt echter ook kijken naar de diversiteit binnen een persoon, intra-persoonlijk. Een mens kan zich verzetten tegen een nieuwe baas, of een nieuwe techniek, om uiteindelijk de weerstand volledig kwijt te raken, en alsnog de persoon of technologie (bv generatieve AI) te omarmen. Sommige mensen buigen makkelijker mee, zijn meer conformistisch, dan anderen. Sommige mensen lijken een kameleon, wisselvallig, soms daarbij uitgesproken, meestal oppervlakkig.

Intra-persoonlijke diversiteit kan ook veel dieper zitten, meer wezenlijk. Liefde bijvoorbeeld, kan ook echt bekoelen, en soms zelfs eindigen in volkomen onverschilligheid (de ultieme haat). Sommige mensen kunnen met meer recht dan anderen zeggen dat ze nu echt een ander mens zijn dan ze waren toen ze jong waren. In de complexe systeemwereld waarin we leven, met een zeer dominante cultuur van beschikbare media – muziek, radio en tv programma's, sociale media – en mediaformats – van platenspelers tot internetdiensten als Netflix – wordt onze intra-persoonlijke diversiteit (veranderlijkheid) ook behoorlijk onder druk gezet. Het bijzondere is dat we hier praktisch nooit over nadenken.

Een paar jaar geleden schreef mijn dochter Deborah het liedje Tell me why. Het raakt aan het (ontwikkelings) psychologische begrip “foreclosure”, waarbij vroegtijdig een proces van verkenning wordt afgesloten, waardoor veel mogelijkheden niet worden verkend. Een kind kan er al op 10 jarige leeftijd van overtuigd zijn dierenarts te willen worden. Het zet zich in voor goede cijfers om na de middelbare school toelaatbaar te zijn op de universitaire opleiding diergeneeskunde. Als ze jaren later, ondertussen 17 jaar oud, het bericht krijgt te zijn toegelaten, is er in plaats van blijdschap vertwijfeling. Ondanks blijdschap en trots bij haar ouders, komt ze na een periode van mokken "uit de kast": ze wil niets liever dan … psychologie studeren.

Dit schema van foreclosure is in de song naar de volwassenheid geplaatst, naar de keus voor een partner, en dan, vele jaren later, het besef dat deze keuze niet meer past bij de mens die je nu geworden bent. Het liedje beschrijft hoe in een persoon gevoelens over de tijd veranderen. De persoon gaat zich afvragen of/waarom die eigenlijk nog wel.verlangt wat ooit het meest begeerlijke was. Hoe vaak verzuchten mensen niet als ze bv foto's van zichzelf lang geleden bekijken, dat ze nu een totaal ander mens zijn geworden? Deborah schreef de song als opdracht voor haar school (conservatorium), en vroeg mij het te zingen, omdat ik oud ben en daarmee in haar ogen geloofwaardiger dan zij (toen 19 of 20) deze vervreemding kon “verbeelden”. Vervreemding behorend bij het opnieuw beschouwen van een (afgesloten) keuze van lang geleden die niet meer vanzelfsprekend is in het hier en nu.