Kerstgedachten: op een muzikale toekomst!

Geachte lezers, dit is alweer mijn laatste blog van dit jaar. Graag wil ik iedereen die mijn blogs heeft gelezen en/of heeft bijgedragen aan de discussies die hier uit voortkwamen, hartelijk bedanken. Zo op de laatste werkdag gaan mijn gedachten van hot naar her. Ik denk over mijn eigen kinderen, en over mijn studenten, die de wereld zoveel te bieden hebben. Maar de wereld is niet vanzelf ontvankelijk; technologie verbindt en sluit buiten en is hiermee vaak zowel een zegen, als een vloek.

Als je kijkt naar de gevolgen van technologie op ons brein en andersom, dan valt er zoveel te zien. Gisteravond was ik bij de kerstviering van onze dochter Dorinthe, in de kerk. Het was heel sfeervol en de kinderen zongen uit volle borst en speelden uit volle overtuiging mee met ... de mechanische (van te voren opgenomen) muziek. Prachtig en ik ben de school dankbaar voor de zorg voor onze dochter. Wel zou op mijn (politieke) verlanglijstje bovenaan staan, net na het zorgen voor het behoud van de planeet, veel meer aandacht voor muziekonderwijs op de basisscholen. Muziekonderwijs is iets anders dan meezingen met een mp3!

Vorige week besprak ik het economische principe dat de econoom Thomas Piketty beschrijft dat grote vermogens uit het verleden sneller renderen dan vermogen uit arbeid. Hierdoor kunnen vermogenden heel veel zeggenschap krijgen, bijvoorbeeld in vermogende families of bedrijven. Ik stelde vast dat ook in veel andere domeinen van menselijke bezigheden de gevestigde orde het moeilijk maakt voor nieuwkomers, bijvoorbeeld in de popmuziek, waarbij ons telkens dezelfde liedjes worden voorgeschoteld, bijvoorbeeld in de top 2000. Gerrit Klaassen schreef in reactie een mooie blog, waarin hij tal van andere voorbeelden ter illustratie aandroeg, waarin nu juist wel in het verleden behaalde resultaten gelden als een voorspeller van succes in het hier en nu. Of dit goed of slecht is, is aan een ieder om te bepalen. Waarschijnlijk geeft het aan sommige ontwikkelingen duurzaamheid, en dat zal vaak goed zijn, en aan de andere kant zet het hele volksstammen en jongeren vaak op voorhand aan de kant, waardoor zowel jongeren als innovatie niet altijd de beste kansen hebben. Slechts als ze via "disruptie" weten door te breken, krijgen ze kansen, maar ik geloof dat disruptieve ideeën minder vaak doorbreken dan futurologen ons willen doen geloven.

Echter, er is één gebied, waar arbeid in het hier en nu juist wel kan lonen, en waarin jongeren dan ook kansen hebben zonder disruptieve noviteiten te hoeven mee te brengen: de politiek! Men verwijt politieke partijen vaak dat ze geen duurzaam beleid tonen en vooral reactief en op geleide van incidenten regeren. Maar juist hierdoor kunnen relatief jonge mensen in de voorhoede van de partijen komen, zoals we de laatste 15 jaar veelvuldig zagen. Nogmaals, ik doe geen uitspraak of dit goed is of niet. Maar ik geloof dat een talentvol kind eerder gehoord wordt binnen een publiek bestuur dan op Skyradio!

PS Een verzoek aan de talentvolle jongeren die hun kansen grijpen in het openbaar bestuur en de politiek. Loop alsjeblieft een keer een muziekschool of conservatorium binnen... De allerbeste wensen en een gelukkig nieuwjaar!

Piketty en de Top 2000: hoe het verleden smakelijk eet!

In deze tijd van de top 2000 lijsten, waarin we elk jaar weer dezelfde liedjes horen, las ik het boek Het kapitaal in de 21e eeuw van Thomas Piketty. Hoewel economie als vakgebied ver van mijn bed ligt, moet ik toegeven dat ik het een fascinerend boek vind. Vooral fascinerend vind ik de empirisch onderbouwde observatie dat in economische systemen vanaf een zeker moment of bedrag het rendement op vermogen sneller groeit dan het vermogen uit eigen arbeid, met als gevolg, aldus Piketty, dat het verleden het heden opeet. Alleen als je zeer grote vermogens zeer zwaar belast, kan je zorgen dat vermogen slinkt, en dus dat er niet generaties nageslacht van vermogenden komen die zonder enige arbeid wel alle macht in handen krijgen die nu eenmaal onlosmakelijk is gekoppeld aan het bezit van een groot vermogen. Maar wat heeft dit nu met de top 2000 te maken?

Alles! In een gunstige tijd, waarin er veel oog en oor was voor popmuziek, konden artiesten en platenlabels relatief gemakkelijk hits scoren. Deze liedjes vielen als het ware in een rijke voedingsbodem, en vormden de componenten van een bloeiende volkscultuur, die economisch uitstekend door de platenmaatschappijen tot rendement werden gebracht. Niet perse omdat de liedjes, of artiesten allemaal zo geweldig waren, maar het was gewoon de juiste tijd. Als een artiest zich op de juiste plaats bevond, dan ging de rest als het ware vanzelf.

Ondertussen is het al lang niet meer popmuziek waar jonge mensen een centrale focus op hebben, maar ligt dat veel meer verspreid. Popcultuur vandaag de dag gaat van games, naar populaire films, memes en mode. En vooral ook naar heel veel gadgets vooral in de vorm van smartphones en sociale media-apps. Maar het vooral in de jaren 60, 70, en 80 opgebouwde "vermogen" in de vorm van grote hits van dito artiesten, zal nog steeds niemand ontgaan. Hele radiozenders draaien niet anders, en als "soundtrack" van generaties blijven de hits en artiesten zowel in ons geheugen, als ook dat ze hun eigen populariteit in stand houden.

In een krantje van de schouwburg lees ik dat Joris Teepe, de fantastische bassist en hoofddocent jazzbas aan het Groninger conservatorium, zegt dat een jazzbassist geen echte jazzbassist is als hij niet in New York is geweest. Ook wij houden studenten psychologie nog steeds voor dat je geen psycholoog kan worden, als je niet grondig al die al lang verlaten theorieën en modellen hebt bestudeert (bijvoorbeeld het behaviorisme, of het computationalisme). Twee voorbeelden waarin "vermogen" uit het verleden zo irrationeel hoog wordt verheven, dat het de vrijheid van denken en creativiteit in het hier en nu in de weg staat. Ook hier rendeert in het verleden opgebouwd vermogen meer dan hedendaagse arbeid, zelfs al is dat vermogen "fout" of evident subjectief. Dit kan slechts door revolutie doorbroken worden, want het "systeem" houdt zichzelf in stand, net als in Piketty's economische systeem. Het schijnbaar "liberale" systeem kent zo weinig sociale ambitie, dat er voortdurend mensen uitgestoten worden: hier de jonge generatie.

Alleen als deze buitengesloten mensen georganiseerd raken, kunnen ze een nieuwe tegenbeweging vormen, waarbij in de voorhoede arbeid en creativiteit kan renderen, zoals de beweging waarin bijvoorbeeld de Beatles groot werden, of veel later de housemuziek, of in de psychologie de positieve psychologie. Dit zijn revoluties, disrupties. Geleidelijkheid wordt namelijk niet getolereerd. Bassist Joris Teepe, bijvoorbeeld, spreekt in genoemd artikeltje negatief over jongeren die niet perse naar pioniers zoals Jimmy Blanton, Paul Chambers, Miles Davis of John Coltrane willen luisteren. De revolutionairen van vandaag zullen - als ze morgen het pluche hebben bereikt - vanzelf hun tweede (meer liberale) gezicht tonen. Dat doen we allemaal; onze eenmaal bereikte positie houden we graag vast. Dat geldt ook voor mij, ik ben niet anders! Daarom is dit ook geen politieke kwestie, maar een psychologische. Dat is waarom traditionele beroepsgroepen (notarissen, artsen) nog steeds veel invloed hebben, ook al zijn hun vakinhouden puur interdisciplinair geworden... Door zo’n beroep te kiezen, krijg je al “vermogen” uit het verleden mee (zouden deze opleidingen daarom zo populair zijn?). Ook geboren zijn in bepaalde “succesvolle” landen zet je al op voorhand op voorsprong vanuit de rendement op vermogen gedachte…

Terug naar top 2000 songs. Zoals gesteld zijn talloze radiozenders volledig gericht op "vermogen" (hits) uit het verleden. Ook hier geldt helaas dat vermogen uit arbeid dit niet meer kan doorbreken. Er worden prachtige liedjes gemaakt door Singer-songwriters van nu, en met de moderne studiofaciliteiten ook nog eens prachtig geproduceerd. Maar als een bij wijze van spreken 100 keer mooiere song dan een gemiddeld top 2000 liedje 500 keer beluisterd wordt op YouTube, is dat veel. Piketty verwoordde het heel dichterlijk: het verleden eet het heden op. Rendement uit in het verleden gescoorde hits, toen er nog aandacht was voor popmuziek, rendeert ook hier meer dan talent uit eigen arbeid. De Top Tweeduizend's en Skyradio's van onze wereld eten ook hier het heden op. Eet smakelijk!

Lectorale rede Brain & Technology

In aansluiting op het uitspreken van mijn lectorale rede gistermiddag, wil ik in deze blog één aspect van mijn betoog belichten. Sinds het verschijnen van de moderne mens, zo'n ruime 200.000 jaar geleden, heeft de mens 3 belangrijke technieken tot haar beschikking: 1. Het vuur (en veel later elektriciteit en kernenergie), 2. De hefboom (hamers, schrapers en even later wielen en katrollen, krukassen en hydrauliek) en 3. Taal (religie, ethiek, filosofie & logica, recht, wiskunde, economie en (veel) later code). Taal is wellicht de meest machtige technologie, maar heeft pas in de twintigste eeuw haar kroonpositie binnen de technologieën ingenomen. Wat betekent dit voor de (toepaste) psychologie?

Vorige week schreef ik: "(J)uist nu technologie via code in het talige domein is gekomen (programmeertaal), zijn er kansen voor toegepast psychologen om technologie te helpen ontwikkelen die bijdraagt aan een inclusieve samenleving". Meerdere programmeertalen zijn in de psychologie ontstaan, juist omdat psychologen in computationele theorie een model zagen om menselijke cognitie en gedrag te simuleren en mogelijk ooit te "verklaren". Volgens computationele theorie zou ons brein werken als een CPU, een centrale processor, die op grond van binnenkomende informatie via denkprocessen tot handelen overgaat. De omzetting van invoer tot uitvoer vindt plaats op basis van "software", ofwel programmatuur, die aangeboren zou zijn, of door leren en ervaring zou zijn ontstaan. De computer als metafoor voor ons brein is inmiddels (grotendeels) verlaten.

Helaas is daarmee ook het besef verdwenen dat code een goede beschrijving kan geven van mentale processen, of ten minste kan worden ingezet om de gemachineerde omgeving te programmeren waar mensen zich in begeven. Als deze omgeving optimaal geprogrammeerd is, komen mensen optimaal tot hun recht in tal van praktijkgebieden, van onderwijs tot sport en van kunst tot zorg. De apparaten, bijvoorbeeld een digitale leeromgeving, of een tekenprogramma, zijn bedoeld om cognitieve (of emotionele of motorische) processen binnen de gebruiker te stimuleren. Daarmee zijn het "psychologische" tools, en is het dan ook handig als psychologen mee kunnen bouwen aan de besturing van dergelijke processen. In onze psychologieopleiding is leren programmeren gelukkig een voor alle studenten verplicht onderdeel. Want psychologie komt onder meer voort uit de filosofie, waarvan logica een kernonderdeel vormt.

Niet voor niets noemde Newton zijn revolutionaire Principia (1687) een filosofie (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica), en waren de grote filosofen van de Verlichting, net als die in de oudheid, zowel filosoof als wiskundige. Newton voorzag de praktische mechanica, die de moderne mens al sinds haar ontstaan tot haar beschikking had (zoals gesteld in de vorm van hefbomen: hamers, schrapers en even later wielen en katrollen), van een argument, een talige (filosofische/wiskundige) beschrijving. Korte tijd later bleek deze beschrijving ook praktisch, en taal (hoofdzakelijk latijn en wiskunde) nam meer en meer het voortouw. Ook de derde grote kracht - het vuur - werd talig/mathematisch veralgemeniseerd in argumenten naar energie, en elektriciteit (Maxwell 1831-1879) en korte tijd later kernenergie (Einstein, 1879-1955). Maar pas toen de computers rechtstreeks via machinetaal (en later meer abstracte "symbolische" code) mechanische en energetische processen konden aansturen, had taal haar kroonpositie als kardinale techniek ingenomen.

Om vele redenen is leren omgaan met smart Technology geen vak. Juist ook niet omdat dit soort techniek juist zo intuïtief is ontworpen dat soms letterlijk een chimpansee er mee kan werken (alleen de glasplaat moet daarvoor verdikt worden). Leren ontwerpen en bouwen van slimme technologie om mentale processen op gang te brengen, is daarentegen wel een vak. Juist hier ligt naar mijn idee een toekomst voor toegepast psychologen.

Tenslotte wil ik iedereen hartelijk danken voor de aanwezigheid, het overtrof mijn stoutste verwachting… 

PS voor de liefhebbers bijgevoegd de rede.