Het voordeel van ongeletterdheid!

Valt het u ook wel eens op? Dat bijvoorbeeld de imitators van Elvis bijna zonder uitzondering technisch beter zingen dan Elvis, maar toch de magie lijken te missen. Vul voor Elvis een willekeurige andere game-changing wereldster, denker, schrijver of wetenschapper in. Hoe zit dat?

Elk kind komt ongeletterd ter wereld. De eerste taal leer je doordat je brein invarianten uit een eindeloze stroom variant geluid selecteert. Je brein construeert een spoor op grond van klanken gevormd door de stem van zowel mama (hoge stem), als papa (lage stem). Toonhoogte is eerst nog variant, maar ook daarin vallen regelmatigheden te ontdekken en dus breinsporen te construeren: "Cells that fire together wire together" (de zogenaamde Hebbian rule). Ieder kind construeert zo stukje bij beetje (bottom-up) de moedertaal (of talen, bij tweetalige opvoeding). Echter, als je op latere leeftijd (bv de middelbare school) een tweede taal wilt leren, zijn de omstandigheden volstrekt anders: je ligt niet meer hulpeloos in je wiegje, of box en met je moedertaal heb je een instrument van begrijpen ter beschikking. De nieuwe taal leer je grotendeels via je eerste taal. Dat is nadelig... 

Elke pasgeborene maakt vooral contact met de wereld door dingen te beproeven (naar de mond te brengen) en te betasten. De eerste woorden vervangen vervolgens dit sensomotorisch begrijpen. Elk woord staat voor een grip zonder noodzakelijkerwijs te hoeven grijpen, begrip. In deze zin is taal het abstract begrijpen van dingen, gebeurtenissen en situaties. Echter, anders dan bij het leren van de moedertaal, verloopt dit proces bij een volgende taal niet hoofdzakelijk bottom-up. Top-down aspecten (de al aanwezige eerste taal, kennis van de wereld, etc) staan het bottom-up leren van de volgende taal in de weg. Juist ook hierdoor bevat een latere taal minder synesthesie (verbinding tussen verschillende modaliteiten, bv klank - gehoor - en vorm, beeld); er is minder plaats voor bottom-up processen. Het brein is al modulair/gespecialiseerd. Wil je een latere taal net zo vloeiend - bottom-up - leren als een eerste taal, liggen hier mogelijkheden voor educatie. Een goede taaldidactiek zou het denken uit moeten zetten en de bottom-up aspecten net als tijdens de eerste taalverwerving moeten faciliteren (liggend in de armen van een docent die echt van je houdt ...).

Wat heeft dit nu met Elvis te maken? Eerste generatie artiesten, wetenschappers, schrijvers etc. creëren nieuwe kunst, wetenschap of techniek op een bottom-up wijze. Ze zijn zichzelf aan het uitvinden, nog ongeletterd in termen van de te bereiken verdiensten. Maar de tweede generatie is als het ware al geletterd. Ze zal de top-down shortcut benutten: ze weet wat succesvol is geworden. Vaak leidt dit tot stereotypie en overdrijving, maar als mensen meer ambiëren dan imiteren - transformeren - kan dat weer tot doorontwikkelen aanzetten. Dan is ook de tweede generatie een nieuwe eerste generatie geworden, die bottom-up op ontdekkingstocht is gegaan. Er kan een nieuwe taalvariant, theorie, muziekstijl, of techniek worden geboren!

Tenslotte, eerder schreef ik over het feit dat praktisch alle grote uitvindingen op meerdere plaatsen tegelijk worden gedaan, vaak onafhankelijk van elkaar. De grote naam is dan degene die het eerste bij het patentbureau kwam, of de artiest die op het juiste moment op de juiste plaats was. En ook dat is waar! Geschiedenis - zowel individueel als collectief - emergeert, ontstaat bottom-up! Grensverleggend zijn - het momentum bereiken waar ongeletterdheid overgaat in een nieuwe vorm van geletterdheid - is nu eenmaal makkelijker te bereiken vanuit onbevangenheid dan vanuit vooringenomenheid. In de woorden van vos in De Kleine Prins: "Dit is mijn geheim, het is heel eenvoudig: alleen met het hart kun je goed zien. Het wezenlijke is voor de ogen onzichtbaar" (Antoine de Saint-Exupéry, 1943). Bij de tweede taal hebben al te zeer leren vertrouwen op onze ogen, op onze geletterdheid. We zijn ons hart - de magie - vergeten. Het voordeel van ongeletterdheid is onbereikbaar geworden. Kortom, in iedere situatie waar sprake is van ontwikkeling, is het van belang ruimte te maken voor exploratie vanuit je (relatieve) ongeletterdheid. In educatie zou daar meer rekening mee gehouden moeten worden!

Ps eerste generatie sterren als Elvis krijgen het vaak na verloop van tijd zelf ook moeilijker om niet een steeds "bedachter" aftreksel van hun aanvankelijke oorspronkelijkheid te worden. Transformatie is beslist ook voor hun noodzaak.