Brein en technologie

Vorige week eindigde ik met een citaat van Søren Kierkegaard. Kierkegaard was een Deens filosoof die leefde van 1813 tot 1855. Met betrekking tot mijn lectoraat "brein en technologie" kan hij niet onbesproken blijven. Hij was een scherpzinnig genie, die de gevolgen van de technologisering voor de samenleving lang van te voren voorzag: "Ik zal pas lang na mijn dood begrepen worden, als enkele politici het lukt om naamloze massa’s in soldatenlaarzen te dwingen en Europa bloedig crepeert in de gevolgen van nationalisme en de gevolgen der massaproductie” (in Scholtens, 1972). Een andere in dit verband belangrijke uitspraak was in 1846 "al het verderf zal uiteindelijk van de natuurwetenschappen komen". Kierkegaard waarschuwde dat technocratie en massaliteit bezig is “abortus te plegen op iedere originaliteit”. Door onderwerping aan techniek (machinaties) zal de gewone man ontaarden tot een gedirigeerde massa, die wordt gekenmerkt door verveling, angst voor eenzaamheid, anders-zijn, originaliteit en de dood. Hoewel de uitspraken bijna 200 jaar oud zijn, zijn ze mi juist nu  verrassend actueel. Hoe is deze verschuiving van individualiteit naar de massaliteit psychologisch gezien mogelijk?

Nobelprijs winnend psycholoog Daniel Kahneman beschrijft in zijn populaire boek "Thinking fast and slow" (2011) dat we twee denksystemen bezitten. Systeem 1 betreft een automatische piloot gebaseerd op intuïties, woordeloos begrijpen en eerste indrukken. Systeem 2 vereist altijd cognitieve inspanning: nadenken en ergens bewuste aandacht aan schenken. Systeem 1 gaat automatisch (kost dus relatief weinig energie) en werkt parallel: vele processen worden tegelijk verwerkt. Systeem 2 werkt serieel. Dat wil zeggen, er kan slechts aandacht zijn voor 1 aspect tegelijk. Centrale aandacht kost relatief veel energie. Na veel training kan via systeem 2 uiteindelijk systeem 1 worden gecontroleerd, zodat we minder op eerste indrukken en onderbuikgevoelens af hoeven te gaan. Dat is weer voorwaarde voor (nieuwe) ontwikkeling. Maar beide systemen zijn cruciaal voor onze ontwikkeling.

Hier wil ik de link leggen naar de enorme toename van het aantal kinderen en tegenwoordig ook volwassenen met een diagnose autistisch spectrum stoornis (ASS) in onze samenleving. Mensen verschillen tijdens hun ontwikkeling en ook onderling met betrekking tot de verhouding tussen systeem 1 en 2. Je zou autisme kunnen beschrijven als een andere (afwijkende) balans tussen systeem 1 en 2. Het stilzwijgend, automatisch begrijpen en intuïtief aanvoelen (systeem 1), vormt voor de meeste (neuro-typische) mensen het voornaamste alledaagse systeem. Echter, de autist treedt de wereld juist veel meer vanuit systeem 2 tegemoet. Juist omdat de wereld door onder meer technologie en globalisatie meer algemeen is geworden, vallen mensen des te sterker op die niet automatisch in de algemene machinaties meekomen. Het gevolg is meer diagnoses ASS, met momenteel een “inhaalslag” bij volwassenen. Overigens is hier een paradox zichtbaar; om machines te kunnen bedenken, programmeren en de formele taal te begrijpen waar vanuit techniek en natuurwetenschap doorgaans begrepen en geproduceerd wordt, is systeem 2 van belang. Dat zien we ook terug, in de high-tech industrie werken relatief veel mensen met ASS. Maar om de machinaties met elkaar goed mee te kunnen bewegen, is systeem 1 van belang.

Hoewel er dus een toename is in het aantal gestelde diagnoses ASS, is om terug te keren naar Kierkegaard de toename van de neuro-typische mensen feitelijk het echte probleem. Mensen nemen massaal genoegen met een rol als "consumptie vee", terwijl ieder mens de mogelijkheid heeft een uniek individu (authentiek) te worden. De massa is de leugen, aldus Kierkegaard en dat werpt een extra licht op mijn blog Neuro-typische Spectrum Stoornis, van enkelen weken geleden. Er is een massa ontstaan die zo sterk op systeem 1 functioneert en geleid wordt door de technologie, dat ondertussen niemand meer opkijkt van bio-determinisme: wij zijn ons brein! Er is zelfs een bedrijf dat claimt in het brein te kunnen zien wat een goede baan voor je is: brainfirst! Daarmee zijn we terug bij de 19e -eeuwse knobbelkunde, de frenologie!