Als-Dan-Anders

Mensen hebben een cognitief ingebouwd mechanisme om succes of falen te verklaren vanuit (een keten van) als-dan-anders regels (conditionele algoritmes). Als een bepaald liedje een hit wordt, dan zal het wel "beter" (origineler, spannender, muzikaler, etc) zijn dan bijna alle andere liedjes (anders was het geen hit). Vul voor "liedje" iets willekeurig anders in, bijvoorbeeld film. Of als een kind het goed doet op school, zal het wel slimmer zijn dan de minder goed presterende kinderen. Zonder dat we het door hebben, baseren we meningen en zelfs sociaal wetenschappelijke "feiten" vaak op dergelijke causale constructies. We gaan bijvoorbeeld op zoek naar de geheime ingrediënten van een hit, of van succes. Maar kan onze sociale werkelijkheid wel logisch worden geadstrueerd? Is Madonna de beste popster van onze tijd en zijn mensen die niet in de westerse vooruitgang geloven nog niet verlicht?

Nee! Of iemand met bijvoorbeeld een liedje succes heeft, of niet, is van zeer veel op zich tamelijke arbitraire factoren en omstandigheden afhankelijk. Een aantal hiervan kan door een productiemaatschappij worden bedacht. Men meent deze dan ook te kunnen controleren (aansluiten bij een collectief gevoel na een bepaalde gebeurtenis, jaargetij, etc), maar de meeste factoren zijn "toeval". De overgang van bijvoorbeeld popmuzikant naar popster, betreft een discontinuïteit, een faseovergang. Hetzelfde geldt voor de overgang van schoolkind naar probleemkind (of naar kind met erkenning voor een vermeend talent). Ook hier bestaan erkende determinanten (school, gezin, hulpverlening). Het je gelijk halen lijkt achteraf verzekerd: het is een hit geworden, dus het was het beste liedje op dat moment. En daarmee wordt het succes onderdeel van de soundtrack van onze collectieve levens, en zitten we er voor de rest van onze levens aan vast. Dat kan mooi zijn, maar oók uiterst vervelend.

Want niet alleen (toevallig) succes creëert zichzelf, ook pech en ongeluk worden door ons als-dan-anders denken gemakkelijk in stand gehouden. Dit kan een reden zijn om mee te gaan in een niet bewezen praktijk waarin niettemin veel mensen geloven. Het geloof in succes als gevolg van de aanpak in combinatie met het feit dat niemand continu pech heeft, zal leiden in een gunstigere interpretatie van nieuwe gebeurtenissen. Dit mechanisme werkt volop in de ggz. Als iemand zich zo down voelt, dat hulp gezocht wordt, kan het waarschijnlijk makkelijker (iets) beter, dan nog slechter worden. De therapie, waar de dokter en de omgeving in geloven, krijgt de credits, onafhankelijk van de inhoud. Iets doen waarin geloofd wordt werkt, vooral omdat vanuit ongelukkig toeval het gemiddeld genomen makkelijker beter zal worden. Het maakt niet uit of de aanpak bestaat uit gesprekken met een sjamaan, homeopathie (druppels die zo verdund zijn dat ze onmogelijk nog sporen kunnen nalaten), gebedsgenezing, of gedragstherapie. Het verschil met placebo is het collectieve geloof in het werkingsmechanisme, waardoor framing helpt nieuwe gebeurtenissen te interpreteren als stappen in de verbetering, de weg naar (meer) succes, of geluk. Gebedsgenezing en homeopathie zullen niet door veel hedendaagse academisch geschoolde artsen en psychologen worden "geloofd" en dus beleden, vandaar dat "wetenschappelijk bewijs" hiervoor niet geleverd wordt.

Waar het mij om gaat, is om stil te staan bij ons menselijk onvermogen om succes en falen los te zien van degene die het betreft en onze eigen controle (in het vervolg van mijn blog over de creërende werking in de psychologie van het gebruik van meerkeuze en Likert-schalen). Wij zijn net als de vogels die een nest in een boom langs een weg hebben, en iedere af en toe passerende auto wegjagen. Ze hebben 100% succes, nog nooit heeft een auto het nest "gegrepen". Zolang er niet teveel auto's rijden, zullen de diertjes het geloof in hun acties houden en deze praktijk volhouden. Ook onze controle is veel meer illusoir dan we doorhebben. Zo beschouwen we het vaak al te gemakkelijk als onze verdienste dat we leven in een wereld waarin we het over het algemeen makkelijk hebben en toegang hebben tot fantastisch onderwijs, voedsel en andere levensbronnen. Als dat al iemands verdienste is, is het vooral die van de mensen die vroeger leefden, en het in veel opzichten veel minder makkelijk hadden. En ons geluk vereist een onevenredige belasting van de planeet en levert voor andere culturen soms regelrecht ongeluk op. Het is hierom van belang dit eenvoudige psychologische mechanisme - het eeuwige gelijk van ons ingebakken als-dan-anders denken - te proberen te begrijpen!