De rationaliteit voorbij?

 

Liefde is niet rationeel. Zoals Jean Buridan (1300-1358) al in de 14^de eeuw bewees dat een volkomen rationele ezel die precies tussen twee hooibergen is geplaatst van honger om zou komen (immers, het zou niet rationeel kunnen kiezen welke van de twee hooibergen hij zou moet benaderen om te gaan eten), zo zou een rationele keus voor een partner elk moment bij het aantreden van een iets “betere” partner in verlatenheid eindigen. Er zou dus niets in gezamenlijkheid opgebouwd kunnen worden. En samenwerken is waar mensen goed in zijn, in voor- en tegenspoed. Deugden als liefde en trouw en gevoelens als hartstocht en jaloezie spelen hierin een veel belangrijkere en evolutionair dieper verankerde rol dan rationaliteit. Als we proberen in uitzonderlijke situaties onze wereld te begrijpen, moeten we dit voor ogen houden, maar dat is dan weer uiterst ingewikkeld en vraagt, hoe paradoxaal, om een goed doorgevoerde rationaliteit. Hoe zit dat?

Neem de huidige Corona crisis. Toen we er in maart mee geconfronteerd werden, wisten we bijna niets. Wel wisten we dat we elkaar konden besmetten en door elkaar besmet konden worden, en dat we dat praktisch allemaal wilden voorkomen. We begrepen dat we daarvoor offers moesten brengen en dat deden we in eerste instantie met liefde. Oppervlakten en handen moesten continu gereinigd worden, zodat we het virus niet via aanraking konden doorgeven. Desinfectanten en doekjes gingen symbool staan voor goede intenties, opmerkzaamheid en zorgvuldigheid en daarmee voor gastvrijheid, in winkels, scholen en op het werk. Een nieuwe werkelijkheid ontstond, het nieuwe normaal.

Ondertussen zijn we maanden verder. In de Wired van deze week staat een lang artikel over wat ze beschrijven als the hygiene theater, want in de vroege zomer werd bekend dat contaminatie door aanraking van besmette oppervlakten zo goed als niet plaatsvindt, maar dat het inademen van gemeenschappelijke lucht daarentegen wel tot de belangrijkste besmettingsroutes behoort (Barber, 2020). Dus feitelijk moesten we van desinfecteren en social-distancing het accent verleggen naar gezichtsmaskers en ventilatie. Maar, zo als de Wired beschrijft, spreken over aerosolen is lang gemeden, want dat de besmette minidruppels wel een uur in de ruimte kunnen blijven hangen en dus kunnen besmetten (zoals in een sigarenrookwalm), is beangstigend en zeer moeilijk om te zetten in operationeel “rationeel” gedrag dat ons helpt elkaar en onszelf te beschermen. De zichtbare bestrijding van het virus via desinfecteren zou omgezet moeten worden in iets onzichtbaars en dat is veel angstaanjagender. Vandaar dat we de symbolen van het eerste uur – geen handen geven, handen blijven wassen en voorwerpen blijven desinfecteren en zo onze gastvrijheid en zorgzaamheid voor elkaar uitdrukken – niet kunnen loslaten. En dat is niet vreemd.

Laten we eerlijk zijn, de evolutionaire aspecten die we gemeen hebben met andere primaten zoals bijvoorbeeld elkaar groeten, kussen en beleefdheden uitwisselen na lange separatie, berusten evenmin op rationaliteit. Een overheid die probeert de gevolgen van een nieuw onbekend virus met beperkte kennis in te dammen door gedragsafspraken te maken, zal zonder twijfel veelvuldig spreken over nieuwe tradities zoals the hygiene theater, waar ze voor staan, en wat de kracht van de symboolwaarde is, zelfs als ze achteraf geen of nauwelijks “rationele” waarde blijken te hebben. Ze overboord gooien kan vervreemdend en ondermijnend werken, en dat alleen al kan onvoorspelbare (desastreuze?) gevolgen hebben. Wetenschap kan hier als vleesgeworden rationaliteit feitelijk niet helpen. Dus in plaats van het RIVM of het OMT of kabinet te veroordelen, zou inzicht proberen te krijgen in de kracht van symbolen, gevoelens en deugden wellicht voor meer begrip leiden. Andersom zou aerosolen overdracht – volgens steeds meer wetenschappelijk bewijs de belangrijkste transmissie van het Corona virus – niet ontkend hoeven te worden, louter om het gevoel van controle te blijven behouden. Controle of niet, de linker hooibaal of de rechter voor de ezel van Buridan, rationaliteit alleen brengt ons niet tot keuzes.

Barber, G. (2020). It’s Time to Talk About Covid-19 and Surfaces Again. Wired, 20 October 2020