Hedendaagse alchemie

Naast het zoeken naar sleutels der natuur om ziektes te genezen en het vinden van levensverlengende elixers, was het de alchemisten vanaf de zestiende eeuw vooral te doen om gewone metalen tot goud te transformeren. Nu eren we de alchemisten als voorlopers van de wetenschap (scheikunde). Toch wordt er vooral meewarig over hen gesproken. Maar wat ziet ons verre nageslacht, als ze bijvoorbeeld in 2222 terugkijken naar onze hedendaagse zoektocht naar innovatie?

Juist, hedendaagse alchemie. Naarstig is ieder kennisinstituut en ieder modern bedrijf op zoek naar … levende technologie, naar Artificiële Intelligentie, met echt denkvermogen, die vanuit een ingebouwd moreel kompas autonoom kan beslissen. De droom van toen, lood omvormen tot goud, is nu herboren: het laten ontstaan van mentale vermogens (geest) in bijvoorbeeld CPU’s. We noemen het, vol trots, de digitale transformatie. Net als de alchemisten van weleer, transformatie. Alle plekken waarin hier invulling aan wordt gegeven duiden we aan met Labs, naar de alchemistische laboratoria van weleer. Als men dan toch vanuit 2222 terugkijkt naar ons in 2022, zal men waarschijnlijk de alchemisten uit 1666 intellectueel gezien hoger achten. Natuurlijk, net als de oude alchemisten hebben ook wij de ambitie om, in de woorden van Yuval Harari, Homo Deus te zijn, echte scheppers, goddelijke mensen. En in dat streven zijn we zeker ver gekomen, hoewel dan vooral als anti Deus; we zijn in staat om de aarde volledig te vernietigen. Waar goddelijk creëren behelst natuur in diversiteit, produceren wij het omgekeerde: eindeloze uniformiteit.

Nee, we zijn kinderlijker, omdat we werkelijk ieder menselijk probleem – zelfs tegen beter weten in – weten te vertalen in een technologische uitdaging. De wonderolie van weleer, is nu “deep learning”, robot, cobot of chatbot, of ten minste “digitale transformatie”. Als we bijvoorbeeld geen mensen hebben om voor onze zieken, of ouders te zorgen, wordt er direct gewerkt aan zorgrobots, ongeacht de redenen van het gebrek aan zorgpersoneel. Te weinig onderwijzers leidt zo tot digitaal onderwijs, afstandsonderwijs, blended learning of, uiteindelijk, de onderwijzende robot. Verplaatsen leidt tot de autonome auto, of de digitale blindengeleidenhond.

De alchemisten waren echter minder opdringerig, ze trachtten niet ieder probleem op te lossen met hun “religieuze” in daadkracht omgezette streven naar rijkdom (goud) en daarmee macht en eeuwig leven (maar dan niet in de hemel, maar alvast op aarde). Maar waarschijnlijk was dat vooral omdat er toen veel minder alchemisten (intellectuelen) waren dan nu hooggeschoolden. Ons aantal is nu veel groter en ons streven is veel zichtbaarder desastreus. Dit maakt dat wij waarschijnlijk vanuit 2222 meer meewarig en hoofdschuddend zullen worden aangekeken dan onze illustere voorouders.

Op zich geen ramp, om vanuit de toekomst kinderlijk, of dom gevonden te worden. De kracht van onze hedendaags alchemie is (1) dat ze enorm tot de verbeelding spreekt (ook ik ben niet voor niets op een autonome muziekgenerator afgestudeerd, wie wil er niet voor Deus spelen?) en (2) dat ze economisch enorm goed rendeert.

Echter, we maken er enorm veel mee stuk en, hoewel niet te ontkennen, blijft dat voor velen aan het zicht onttrokken. Onschuldig kinderspel – als student werkte ik mee aan algoritmes voor gezichtsherkenning, superleuk – blijkt keer op keer te ontaarden in … terreur. Iedereen die de straat op gaat tegen een terroristisch regime (bijvoorbeeld nu in Rusland), loopt de kans een week later van bed gelicht te worden. Gezichtsherkenning, camera’s overal. En wat te denken van autonome killerdrones? Maar zelfs dit is niet het grootste probleem.

Het allergrootste probleem is dat we menselijkheid (contact, nabijheid, relatie, werkelijkheid) vervangen voor surrogaat (virtueel, kunstmatig, nep, afstand), voor schijnlevende technologie, want levende technologie is een fantasie, een sprookje. De alchemisten zochten naar goedkoop (lood) veranderen in edel (goud). Wij lijken het omgekeerde na te streven, het menselijke (onvervreemdbare) veranderen in het systematische (het goedkope, kunstmatige, machinale, copy-paste). Maar ook goud kan niet veranderen in lood, en mensen niet in dingen/machines. Wel kunnen we mensen frustreren met zich leven-lang moeten aanpassen aan systemen (digitale transformatie). We verwaarlozen daarmee de kracht en waarde van de menselijke oplossingen, en ondervinden steeds meer exponentieel de negatieve gevolgen van de technologische alternatieve oplossingen (wat “dankzij” technologische innovatie met de Oeigoeren gebeurt). Hoogst tijd om menselijke oplossingen dichterbij te brengen, in plaats van surrogaat oplossingen. Ik wil geen alchemist meer zijn!