Verrassende wending

Terug op de academie. Vakantieverhalen en koffie. Een collega vertelt te hebben gelopen op de Ramblas in Barcelona precies een dag voor de aanslag, op exact dezelfde tijd. Hij liep omlaag, in dezelfde richting als een dag later het door terroristen bestuurde busje. 'En natuurlijk kijk je niet achterom, omhoog, als je omlaag loopt'. 'De keus om deze dag te gaan en niet een dag later, was toeval', zo vertelt hij. Juist omdat zijn vak statistiek is, denk ik er nog even over door...

Ieder moment in de tijd kent in principe een oneindig aantal vervolgen. Meestal kan je prima vertellen wat het vervolg zal zijn, wat je straks gaat doen. Zo niet bij situaties met een grote impact, zoals de toevallige ontmoeting met iemand die je levenspartner wordt, of minder fortuinlijk, een aanrijding (of aanslag) op straat met verstrekkende gevolgen. In de aanloop hiernaar hebben veel kleine, op zich zelf beschouwd willekeurige gebeurtenissen plaatsgevonden. Gebeurtenissen die ook net anders hadden kunnen gebeuren, of overgeslagen hadden kunnen worden: wel of juist niet eerst even de hond een koekje geven voor je in de auto stapt, of wel of niet eerst nog even snel de afwas in de vaatwasser zetten. Of een dag later de Ramblas in Barcelona bezoeken.

Hoewel meestal prima voorspelbaar, is de uitkomst van (inter)actie op zowel individueel, als groepsniveau in principe niet voorspelbaar (niet gedetermineerd, ofwel, chaotisch). Wiskundig is er sprake van niet-lineaire dynamica, ook wel niet-deterministische systemen, of chaos genoemd. Er zijn bij het hele "systeem" zoveel krachten in het spel, en de interactie daartussen is zo complex, dat op sommige momenten zeer kleine variaties in het onderlinge krachtenspel (bv wel of niet het koffiekopje in de vaatmachine plaatsen) gigantische uitkomst-variaties opleveren (een ongeluk, of een alles veranderende ontmoeting; zie http://bit.ly/2vMiN5D). Anders gezegd, de toekomst is niet gedetermineerd, terwijl wij leven alsof de toekomst wel min of meer vastligt. En natuurlijk laten zaken zich meestal raden. Bovendien lijkt de geschiedenis gedetermineerd: zaken gebeurden omdat het niet anders kon, of omdat ze het meest logisch waren. Maar in laatste instantie is dit illusoir en bouwen we hele levensverwachtingen en theorieën op deze illusies. Om hier meer zicht op te krijgen is het zaak naar verrassende wendingen te kijken.

Game of thrones wordt onder meer hogelijk gewaardeerd omdat er ruimte is voor verrassende wendingen. Ongelukken, zo zegt het spreekwoord, zitten in een klein hoekje. De geschiedenis zit vol met verrassende wendingen. En dagelijks worden producenten van muziek, films en diverse andere nieuwe producten geconfronteerd met teleurstellingen, of onverwachte successen, of succesjes. Faam en blaam zijn beide alleen al vanwege hun extreme posities, vaak meer het gevolg van (on)gunstige omstandigheden en verrassende wendingen, dan van pure determinatie. Als mens begrijpen we dit slecht, omdat oorzaak-gevolg denken - het denken in als-dan-anders (conditionele algoritmes) - een elementair onderdeel van onze cognitieve constitutie (psychologie) vormt. Neem Thriller van Michael Jackson, of Wish you were here van Pink Floyd (of een willekeurig album dat de top heeft bereikt). Zo'n album vindt telkens nieuwe schrijvers die de loftrompet hanteren. Dat komt omdat het geschiedenis is, en het succes als gedetermineerd en onvermijdelijk beschreven kan worden. Maar dat er net zo veel of meer albums, sommige wellicht beter, sommige slechter, in volstrekte vergetelheid zijn gebleven, beseffen we amper. En dat vanuit een complex krachtenspel destijds meer dan vanuit de inherente kracht van het album de geschiedenis is ontstaan (in plaats van gedetermineerd), is, nogmaals, cognitief moeilijk te begrijpen.

Herman van Veen zong een liedje "Als het net even anders was gegaan". Dan leefden we nu in het Derde rijk. Of niemand had ooit van het Christendom, of de Islam gehoord. Of de slaven waren meesters en de meesters slaven. De vraag is nu of we bijvoorbeeld in de psychologie, of het onderwijs, meer open moeten staan voor verassende wendingen op de schaal van het individu. Als een kind is vastgelopen, kan je terugkijkend zeggen: was er maar op tijd een goede diagnose gesteld. Maar creëren we hiermee niet ons eigen gelijk, onze illusie van controle? Kan een succesvol kind door kleine veranderingen in het chaotisch krachtenspel ongelukkig worden?Andersom, is het ook mogelijk dat bijvoorbeeld een autistisch kind volkomen spontaan uitgroeit tot een goed geïntegreerde burger? En als dat gebeurt, valt het ons dan überhaupt wel op? Overschatten docenten, therapeuten, psychologen en artsen niet, juist bij de extremen, soms te gemakkelijk hun invloed?

Hoe dan ook, ik ben blij dat al mijn collega's weer terug zijn. Want juist wat er niet toe doet voor de mens in het algemeen, zorgt dat wij er toe doen als individu. Als individu zijn wij niet gedetermineerd; we zijn gepositioneerd! Ik neurie een liedje van George Michael: Turn A different corner and we never would have met.