Disrupt yourself!

Het voordeel van ongeletterdheid, zo betoogde ik enkele weken geleden, is niet gehinderd te worden door wat je al weet. Voor iemand die veel weet - een geletterde - bestaat leren hoofdzakelijk uit ordenen en hergroeperen. Tenzij je een geheel nieuwe vaardigheid leert met daarin een grote motorische component, is het leervermogen kritisch afhankelijk van de kwaliteit van de al ontwikkelde kennisaccommodaties. Hoe zit dat?

Ongeletterd leer je vooral bottom-up, onder meer door exploratie, nabootsing en trial and error. Geletterd leer je bv een tweede taal deels via de (top down) kennis van de eerste taal. Met "ongeletterd" bedoel ik dat er nog geen kennisstructuur (accommodatie) is, waarin je de te leren zaken kunt assimileren. Een gevolg hiervan is dat er, om te kunnen omgaan met de te leren inhouden, nieuwe brein-verbindingen zullen worden gevormd (en configuraties van zulke verbindingen). Denk aan het ontstaan van een rivier. Doordat het smeltwater van de bergtop stroomt, slijt het op den duur een kanaal in (kanaliseren is dan accommoderen). Des te sterker dit kanaal al is gevormd, des te makkelijker zal nieuw smeltwater er in assimileren. Op vergelijkbare wijze ontstaan in ons brein talloze sporen, aanvankelijk vooral bottom-up. De sporen worden dieper doordat activiteiten in deze sporen worden geassimileerd, dus door geleerde patronen opnieuw uit te voeren. Ons brein is echter niet slechts een rivier, het is meer als een stad, die stukje bij beetje ontstaat.

Een historische stad weerspiegelt de functionaliteit van weleer. De plattegrond (wegen, pleinen, grachten, afwateringsverbindingen, riolering, kortom, infrastructuur) en de huizen (pakhuizen, winkels, etc) zijn de neerslag van het leerproces van de stad. Hoe meer infrastructuur (accommodatie) er al is, hoe minder totaal nieuwe functionaliteiten kunnen worden toegevoegd. Een stad gebouwd in de late middeleeuwen met smalle steegjes, grachten en hoge pakhuizen, kan niet de voor een moderne megastore noodzakelijke vereisten assimileren. Er kunnen bijvoorbeeld geen vloeroppervlakten van honderden vierkante meters worden gerealiseerd voor de winkel, en de gigantische vrachtauto's passen niet door de smalle steegjes. Met andere woorden, het winkelend publiek zal in de grachtenpanden veel vaker een trap op en af moeten, en de leveranciers zullen aan de rand van de historische stad hun lading moeten overladen in kleinere karren. De stad mist het accommodatievermogen, omdat er al te veel infrastructuur is. In feite is de stad geletterd, en dan wel in een andere tijd, in een andere taal.

Een stad, zo kan je betogen, kan je afbreken en opnieuw opbouwen. Of, en dat gebeurt meestal, net buiten het historische centrum kan een nieuw centrum worden gebouwd. Op de ongerepte (ongeletterde) grond, die nog helemaal aangepast kan worden aan de hedendaagse vereisten/functionaliteiten. Echter, voor een menselijk brein is dat onmogelijk. En als het al mogelijk zou zijn - het oude brein eruit, een nieuw brein er in en opnieuw beginnen - dan zou het onwenselijk zijn. Moord van alle herinneringen, kennis en vaardigheden.

Bij levenslang leren moet rekening worden gehouden met de veranderde/verminderde leercapaciteiten van het oudere brein. Dat is precies mijn punt, doen we dat wel voldoende? Verwachten we niet vaak te gemakkelijk dat ouderen als het ware een megastore zullen leren bouwen en gebruiken in een "stad" die nog met pakhuizen en grachten is ontstaan. Of met pen en schrijfblok, in plaats van met tablet en smartphone. Als mensen goede (abstracte) accommodaties hebben gebouwd, kunnen ze daarin vele processen assimileren, ook nieuwe processen, vrijwel zonder te hoeven accommoderen. Maar als mensen minder goede accommodaties hebben gevormd, dan zullen ze al op relatief jonge leeftijd veel veranderingen in de wereld niet meer bij kunnen houden. Het leren moet dan gericht zijn op het vinden van de aansluiting tussen de nieuwe vereisten en de aanwezige patronen (denk aan het overpakken van de vrachtwagens op karren aan de rand van het centrum).

Echt nieuwe dingen leren is ook op hoge(re) leeftijd wel degelijk mogelijk. Maar dan moet je wel je relatieve ongeletterdheid opzoeken. Het kan heel goed zijn om te leren bijvoorbeeld vioolspelen als je nog nooit een (snaar) instrument hebt gespeeld, want precies daar gaat de metafoor met de stad mank. Wij hebben in ons brein voor geheel nieuwe zaken vaak levenslang bouwgrond vrij, zelfs in het historische centrum! Kortom, probeer op hoge leeftijd niet alleen vanuit wijsheid te opereren; laat je af en toe verrassen en stel je ook regelmatig op als een "absolute beginner" in plaats van als een "know it all". Disrupt yourself!