Autonoom?

In de donkerste winternacht keert het licht terug. De dag komt na de nacht. Komt met het autonoom worden van de Artificiële Intelligentie (AI) de humane autonomie terug? In haar kinderschoenen had slimme technologie mensen nodig. Nu AI volwassen wordt, kan ze wellicht binnenkort op eigen benen staan. In de nabije toekomst en soms nu al worden processen geautomatiseerd, waarin de mens tot nog toe fungeerde als ontbrekend onderdeel van de machine. Bijvoorbeeld achter het stuur van een auto. Zo auto (zelf) was de automobiel niet. Dat is vreemder dan het op het eerste gezicht lijkt. Spierkracht (van mens, paard en os) werd door de machine overgenomen, maar de (beperkte mate van) noodzakelijke denkkracht - het ding op de weg houden, aanrijdingen voorkomen, etc. - bleef voorbehouden aan menselijke "donoren". Of "ouders", om in het beeld van technologische volwassenwording te blijven. AI kan autonoom sturen, vliegen en voorwerpen zoeken, filmen, ontwijken, of juist beschieten (bv drones). Maar kunnen wij nu saaie, monotone zaken aan AI overlaten en zelf weer humaan autonoom worden? Kan AI bv dancemuziek genereren, of oorlog voeren, zodat wij weer kunnen genieten van samen musiceren, zorgen voor onze naasten, onze leefomgeving onderhouden en "verbouwen", etc.? Het kind - AI - kan de deur uit, maar krijgen wij daarmee onze humane autonomie terug?

Het antwoord is nee! Onze kinderen blijven altijd onze kinderen. Dat geldt des te meer voor de uit Pandora's Box gehaalde en geconfigureerde kinderen. Hier geldt "alles wat je schept kan tegen je gebruikt worden". Een slimme bommenafweer kan door de vijand weer ingezet worden om juist bommen te richten. Zo ontstaat een bewapeningswedloop. Onze soevereiniteit zullen we moeten delen met onze Smart Technology. Waarom kunnen we niet terug naar humane autonomie?

Twee redenen, een hedendaagse en een historische. Tegenwoordig werken de meeste mensen in afgeleide (of zelfs afgeleide van afgeleide) functies, in de tweede en vooral derde sector en niet in "primaire" procesfuncties (de voedselproductie, primaire overleving; de eerste sector). In afgeleide functies is noodzakelijkheid altijd afhankelijk van geregelde (kunstmatige) bemiddeling. Eind jaren negentig werkte ik bv als psycholoog in een verpleeghuis, toen alle werknemers bij wijze van experiment een klein mobiel device meekregen ("PalmPilot PDA"). Elk half uur moest hierop worden geregistreerd wat we deden. Managers omhelsden dergelijke "controle" tools, maar kregen een koekje van eigen deeg toen werknemers zwaaiend met dezelfde tools gingen stellen dat hun "takenplaatjes" vol zaten. Beheersen en worden beheerst, registreren en worden geregistreerd, regelen en worden geregeld, het bleken 2 kanten van dezelfde medaille te zijn. Nu zijn dergelijke registratietechnieken, hoewel veel slimmer en geraffineerder, niet meer weg te denken. Dus ook hier is sprake van een "bewapeningswedloop".

Echter, registratietools kwamen er niet omdat iedereen dacht dat er liefdeloos of onvoldoende werk (zorg, onderwijs, etc.) werd gedaan. Ze kwamen omdat ze technisch mogelijk waren. Bovendien was het in principe mogelijk om te weinig of slecht werk te doen, zonder dat het opviel. Vandaar de eerdergenoemde noodzaak van kunstmatige/management bemiddeling bij afgeleide functies. Maar ze brachten iets heel anders; een cultuur van achterdocht, een wereld waarin we "remote" gemotiveerd (en gecontroleerd) worden, waarin we dansen, bewegen, praten met en voor machientjes (en sociale media), en de anderen zo op gepaste afstand houden. Er ontstond een artificiële wereld, waarin mensen soms geen licht meer zien: in de beschaafde landen komen tegenwoordig meer mensen om door zelfdoding dan door moord. Controlebehoefte, gemakzucht, sensatielust, en vele andere componenten baanden de weg voor de tools vrij. Hoe dan ook, ook in mijn huis gaat de communicatie tussen de begane grond - ouders - en zolder - kinderen - vaak via een satelliet, duizenden kilometers verwijderd.

We kunnen niet terug. Juist de tweede reden maakt pijnlijk duidelijk waarom. Feitelijk wordt de mens al een paar honderd duizend jaar gegijzeld door machines, of beter, machinaties. Toegegeven, aan de eerste gereedschappen (speer, vuur, pijl en boog, vuursteen, wiel) ontlenen we onze cultuur. Onze talen, wetenschap en kunsten zijn ook abstracte instrumenten en in die zin machinaties. Ze zijn zo diep in onze cultuur verankerd, dat we geen idee hebben wie we zijn zonder deze verworvenheden. Zouden we zijn als de andere apen? Of als onze meest nabije huisdieren? Met honden en katten delen we onze wereld, honden omdat ze al heel lang geleden geleerd hebben om bij alles wat we doen te applaudisseren (kwispelen) en katten omdat ze zo mooi en nauwgezet naast ons leven, dat ze een perfecte spiegel vormen voor wat we net niet zijn.

Maar uiteindelijk is het niet de techniek die ons verbindt of verdeeld, het is de mens zelf die we zo slecht begrijpen. Als de 4,3 miljard jaar dat de aarde bestaat afgebeeld wordt op 1 jaar, komt de amper 400.000 jaar oude mensheid pas op oudejaarsavond, om 11 minuten en 11 seconden over 11 uur! Drie keer 11, in plaats van het licht van 3 sterren, of wijzen. Of deze aap de gekte achter zich kan laten en echt het licht in de wereld kan omhelzen, blijft voorlopig een vraag. Dat krappe uurtje van een heel jaar zou zomaar een mislukt avontuur kunnen blijken, zoals zovele soorten kwamen en verdwenen. In ieder geval heeft de techniek ons de laatste 100 jaar de mogelijkheid gebracht ons leven op de aarde te vernietigen, via atoomkracht, waterstofbommen naar autonome AI wapens. En we vinden het nooit genoeg, volledig "autonoom" gaan we door op deze ook waanzinnige weg. Of de mensheid echt een lichtbrenger zal zijn, zal moeten blijken. Maar de gedachte het licht toe te laten in onze gemachineerde "vrijheid" en de regelzucht en wapenwedloop te verruilen voor zin en betekenis, is toch een mooie kerst- en Nieuwjaar gedachte. Over 136 jaar bestaan we op onze jaarklok 1 seconde langer, het is dan 23:11:10 op oudejaarsavond. Als de mensheid er dan nog is, hebben we het licht toch kunnen omarmen!