Componeren van emoties

Kunst/cultuur appelleert aan emotie. Kunst die op grote schaal aanspreekt, verwoordt vaak juist de nieuwe collectieve emoties van dat moment, zoals de Beatles in de jaren 60. Recenter kreeg in Je suis Charlie een gevoel van vreedzame en tegelijkertijd strijdbare verontwaardiging tegenover terrorisme heel kort vat op miljoenen Europeanen. Hoe gaat dit in zijn werkt?

Volgens de psycholoog Paul Ekman zijn er 6 universele expressies van emoties: woede, walging, angst, blijheid, verdriet en verrassing. Juist omdat de gezichtsexpressies bij deze emoties overal ter wereld gelijk lijken, wordt verondersteld dat de onderliggende emoties evolutionair in onze biologie zijn verankerd. De directe koppeling aan (neuro)fysiologische processen wordt dan als oorzaak gezien van de expressie, zoals bij angst de verwijding van de pupillen en bloeddruktoename door de corticosteroïde reactie (HPA-as).

Natuurlijk zijn er veel meer gevoelsbelevingen, zoals onbestemdheid, heimwee, knusheid etc. Dergelijke complexe (dwz samengestelde) emoties vormen de verbinding tussen onze biologische oorsprong en diverse culturele processen. Aristoteles legde meer dan 2000 jaar geleden de basis van deze theorie, en nog steeds is er naar mijn mening geen betere. Volgens Aristoteles zijn de primaire emoties aangeboren, ze vormen de eerste natuur. Maar vervolgens vormt ieder mens tijdens het leven de tweede natuur, die veranderbaar en daarmee veel belangrijker is. De tweede natuur, je cultureel geïntegreerde persoonlijkheid, vorm je door al denkend en handelend te worden wie je wilt zijn, vertrekkend vanuit de primaire emoties die gelden als motivator ofwel brandstof. Als leidraad zijn er de deugden, zoals moed en rechtvaardigheid. Als je moedig wilt zijn kan je door denken en oefenen je angst gebruiken om stapje voor stapje bovenop de angst de moed tot tweede natuur te maken. Hierbij ontstaan tal van nieuwe complexe emoties, zoals eergevoel, respect en hoffelijkheid. De 6 primaire emoties vormen dus een basisalfabet waarmee wij tal van gevoelens kunnen componeren, door denken en cultureel geïntegreerd doen. Aristoteles maakte hiermee ruim baan voor het positieaspect, voor nurture!

Ontsproten uit de primaire emoties, ontstaan en evolueren dus complexe emoties, net als taal, kunst of wetenschap. Complexe emoties produceerden, terugkomend op de inleiding, bijvoorbeeld Beatle-mania en #je-suis-Charlie. Kunst brengt nieuwe emoties tot expressie. Aan het begin van de 20ste eeuw ontstonden in de moderne industriële wereld bv gevoelens als onbestendigheid en verlatenheid, naar mijn mening prachtig verklankt in de opera "Das tote stad" (Erich Korngold, 1920). Later in de twintigste eeuw keren deze emoties terug, nu gecombineerd met een nieuw gevoel van ambiguïteit tussen het hebben en verliezen van controle, bv in de kunst van Basjan Ader en weer later de muziek van metalband Rammstein.

Nieuwe emoties kunnen individueel pijn veroorzaken. En daaraan worden soms psychiatrische diagnoses gekoppeld. Diagnoses die met de emoties ontstaan, belangrijk worden en weer in relevantie afnemen. In de 19de eeuw was hysterische conversie een veel voorkomende respons van vrouwen uit de gegoede (Weense) burgerij op het functioneren in het Victoriaans keurslijf. In de klinieken lagen verlamde patiënten zonder lichamelijke oorzaak. Maar als er brand uitbrak in de kliniek, bleken ze meestal snel weg te kunnen komen. Tegenwoordig komt dit zelden voor (hoewel de somatiforme stoornis als een eigentijdse variant hierop geldt). Net als kunst haar oorsprong (ten dele) vindt in het uitdrukken van emoties, bestaat een deel van de klinische psychologie/psychiatrie in het behandelen van te sterke effecten van (of juist afsluiten voor) de evoluerende emoties.