Bio- en techno-deterministische praatjesmakers

Al sinds mensenheugenis is in onze samenleving een volwassen mens verantwoordelijk voor zijn/haar eigen daden. Ons rechtssysteem is hierop gebaseerd. Iedereen weet dit. Als iemand bijvoorbeeld de verkeersregels overtreedt, brengt dat ons meteen in beroering, al is het door iemand in stilte een asociale idioot te noemen. Echter, uit neuropsychologisch onderzoek komt naar voren dat mensen vaak beslissen op grond van iets anders dan ze denken. Bijvoorbeeld een topkeeper zegt de bal vanaf de penaltystip te zien aankomen en dan te kiezen welke kant op te duiken. Onmogelijk, zo is uit breinonderzoek gebleken; de tijd om het beeld van de bal te verwerken en daar de motorische output op te baseren is te kort. In praktijk blijkt de positie van het standbeen en de kijkrichting van de penalty schieter bepalend te zijn voor de duikrichting van de keeper. Bio-deterministen stellen dat de menselijke vrijheid sterk wordt bepaald door biologische structuren, vooral het brein. Een paar titels van populair wetenschappelijke boeken: "Wij zijn ons brein" en "De vrije wil bestaat niet". Als bijvoorbeeld een verkeershufter ons op de snelweg aan de verkeerde kant inhaalt, is er activiteit in nucleus caudatus voordat we ons boos voelen. Echter, het feit dat we niet altijd weten op welke aspecten we onze keuzes baseren, betekent niet dat we niets te kiezen hebben. De keeper, bijvoorbeeld, kan ook niets doen, of altijd naar dezelfde kant springen, etc. Feitelijk is dit dus niet een argument dat er geen vrije wil bestaat. Toch is deze manier van redeneren niet alleen naïef, maar wel degelijk in potentie gevaarlijk. Waarom?

Het verleidt mensen ertoe om iemand die afwijkend gedrag laat zien van tweede tot derde persoon te "verheffen". We hoeven dan niet met, maar "slechts" over iemand te praten. In feite is dit wat de "klassieke" psychiatrie al eeuwenlang doet. En natuurlijk zijn sommige mensen niet toerekeningsvatbaar, bijvoorbeeld ten gevolge van een ernstige verstandelijke beperking. Ook kinderen worden nog niet volledig verantwoordelijk gesteld voor hun daden. Maar als iemand langdurig verdrietig is en het leven niet meer wil, kan hij/zij bij een psychiater een oorzaak halen (diagnose depressie, bijvoorbeeld). Vervolgens wordt de dokter hiermee verantwoordelijk voor de behandeling/genezing. Als dat dan niet lukt, dan mag de dokter desgewenst ook de ziekte met de persoon doen laten verdwijnen (euthanasie). Deze manier van denken, afwijkend gedrag is een indicatie van een stoornis, een ziekte, waaraan iemand lijdt en die in potentie door een goede dokter behandeld moet kunnen worden, kan toegepast worden op elke stoornis die je kan bedenken. Maar - en daar wordt het nog gevaarlijker - ook op iedere religieuze, politieke, artistieke uiting of overtuiging die we niet begrijpen. Het zal wel in het brein zitten, is er een dokter in de zaal?

De wereld wordt door veel futurologen voorgesteld als eenduidig op weg in 1 richting: een technologische heilstaat waarin de mens maximaal door smart Technology wordt ondersteund en ontlast (lastige en foutgevoelige taken worden door slimme techniek van ons afgenomen). De heilstaat gloort aan de horizon, als het goud aan het eind van de regenboog. Maar techniek dicteert en globaliseert. Het risico in zo'n wereld is dat we allemaal aan elkaar gelijk worden. Wie hierin toch een afwijkende eigen weg zoekt, loopt het risico derde persoon te worden, iemand waar niet mee maar over gesproken wordt. En daar komt het biologisch determinisme weer mooi van pas: Vast iets in het brein van deze persoon. Nogmaals, is er een dokter in de zaal?

Waarom wordt het zo weinig gezegd: we zijn niet op weg naar een technologische heilstaat. Mensen hebben om mens te kunnen zijn niet per se smart technologie nodig. Ontwikkeling is niet eenduidig van slecht naar beter, veel oplossingen die beter leken bleken achteraf enorme schaduwzijden te bezitten, die uiteraard van te voren niet zichtbaar waren. Mensen hebben een vrije wil, en zijn hiermee verantwoordelijk voor hun eigen daden en keuzes. Uitzonderingen hierop zijn zeer uitzonderlijk. Nogmaals, al kiezen we op grond van andere zaken dan we denken, het blijven onze keuzes. Stel je voor dat we het principe loslaten van eigen verantwoordelijkheid, dat aan ons rechtssysteem ten grondslag ligt. We zouden gegarandeerd in een afschuwelijke dystopie terechtkomen. Een auto rijdt niet zonder motor, maar in de motor ligt niet het doel van de rit verankerd. Zolang we afgerekend worden op wat we in de wereld doen of laten, op tijd weglopen bij een conflict, bijvoorbeeld, zijn wij niet ons brein, en zullen we het met onze vrije wil moeten blijven doen. Wij zijn de essentie van ons eigen leven, en kunnen dat niet uitbesteden, niet aan technologie en niet aan bio-deterministen.