Tweede natuur

Enkele weken geleden schreef ik een blog over de kracht van complexe (samengestelde) emoties. Ik gaf het voorbeeld "moedig" zijn en stelde dat (bijna) niemand moedig wordt geboren, maar dat je door de wil het te zijn en veel oefening het uiteindelijk wel kan worden. Dat geldt natuurlijk ook voor andere complexe emoties, zoals opgewektheid en weerbaarheid. Door deze complexe emoties tot tweede natuur te maken (alleen de primaire emoties zijn aangeboren en dus eerste natuur), kun je als mens zeker enige richting in je leven meebepalen en dat is zeer belangrijk. Het kan op individuele schaal het verschil maken tussen sterk uit elkaar liggende levensverhalen. Zelfs tussen succes en mislukken. Echter, het is zeker niet zo dat gesteld kan worden dat via dit mechanisme alle voor- en tegenspoed te verklaren is. Hoe verhouden enerzijds het bereiken van de deugden met (complexe) emoties als brandstof en anderzijds geluk en ongeluk zich tot elkaar?

Indirect en in principe onvoorspelbaar op individueel niveau. Sommige pessimisten die altijd en overal beren zien, hebben de absolute top bereikt en sommige geboren optimisten lijken altijd pech te hebben. Wetenschappelijk is er geen bewijs voor de maakbaarheid van geluk. Hooguit laat de geschiedenis de kaapbaarheid van "geluk" zien, in de zin dat de rijkdom van die ene persoon, of die ene natie, vaak over de rug van anderen gaat. Echter, we weten natuurlijk niets van psychologisch geluk, als we uitsluitend naar materieel "geluk" (voorspoed) kijken. Wel weten we dat bijvoorbeeld plotselinge roem en geld in de levens van "gewone" mensen vaak veel (mentale en emotionele) complicaties brengen. Zo zijn veel (Hollywood) sterren aan alcohol, drugs en depressie ten onder gegaan. Hoe jonger de faam, hoe sterker de blaam, lijkt soms het adagium.

Het gaat mis in de koppeling tussen mentale toestand en materiële werkelijkheid. Iemand die opgewektheid tot tweede natuur heeft gemaakt, is daarom niet altijd aan het feesten, net zo min als dat iemand die van melancholie een tweede natuur heeft gemaakt niet per se aan de antidepressiva zit. Geluk-goeroes maken deze koppeling wel, en dan gaat het vrijwel direct mis. Barbra Ehrenreich schrijft in haar boek Smile or die, How positive thinking fooled America and the world dat structurele problemen niet met bijvoorbeeld een cursus mindfulness kunnen worden opgelost. Sterker nog, het is gevaarlijk om de verantwoording voor materieel welzijn via de psychologie te verplaatsen van het collectief naar het individu. Positief denken geldt dan als de gesel van het liberalisme. Op deze wijze kan iemand met voorspoed gevoelens van verantwoordelijkheid voor de minder bedeelden wegrationaliseren: "hadden ze maar positief moeten denken".

Geluk en ongeluk zijn zeer individuele zaken. Ze zijn niet maakbaar, omdat ze twee componenten kent - een psychische en een materiële - die niet rechtstreeks op elkaar te herleiden zijn. Voorspoed kan altijd omslaan in tegenspoed en andersom. Dat neemt niet weg dat iemand die moed of opgewektheid tot tweede natuur heeft gemaakt, anders met het leven omgaat dan iemand die bijvoorbeeld labiliteit tot tweede natuur heeft gemaakt. Dus als we niet kunnen kiezen voor roem en fortuin, kunnen we wel kiezen voor het ontwikkelen van onze tweede natuur, en juist die keuzes (meervoud) maken ons tot wie we zijn!