Technologisch illusionisme en de illusie van maakbaarheid

Om de een of andere reden willen we maar niet inzien dat we veel minder rationeel handelen, voelen en denken dan we aannemen. Daar bovenop komt nog dat toeval altijd het laatste woord heeft. Het idee van controle zit diep in onze genetische opmaak verankerd: als we toevallig succes hebben, schrijven we dat aan ons handelen toe, als de zaken verkeerd gaan, ligt het aan de omstandigheden of aan anderen (pech). Maar technologisering draagt bij aan de illusie van maakbaarheid, dus toeval (pech/geluk) speelt schijnbaar geen rol meer. In de psychologie is de illusie van controle talloze keren onderzocht, en staat bekend als de attributiefout (succes wordt toegeschreven aan eigen competentie, falen aan externe factoren, zoals slecht gereedschap etc). Ook de gambler fallacy is een voorbeeld van de illusie van controle. Gelukkig vindt iedereen zichzelf bovengemiddeld en boven modaal begaafd, competent, etc. Overigens blijken patiënten met een depressie juist een meer realistische attributiestijl te hebben, maar hun overlevingskans is gereduceerd, en daarmee is direct duidelijk waarom onze feitelijke irrationaliteit en maakbaarheid-illusie evolutionair de wind in de zeilen heeft gekregen. Individueel hebben we dus weinig "last" van onze irrationaliteit, attributiefouten en fallacies, maar door de technologisering lijdt onze biotoop, die inmiddels wereldomvattend is er sterker onder dan ooit tevoren!

Naar mijn idee is het geweldig dat de kinderen - gesymboliseerd in onze heldin van neurodiversiteit Greta Thunberg - opstaan tegen de door mensen veroorzaakte massa-extinctie en collectieve zelfmoord die we feitelijk met onze mens-techniek symbiose aan het bewerkstelligen zijn. Voor de VN in New York wees Greta een beschuldigende vinger naar de leiders van landen, die juist uitgenodigd waren omdat hun landen redelijk bezig zouden zijn met het realiseren van de afspraken van een vorig klimaatakkoord. Echter, met beschuldigingen heen en weer komen we uiteraard ook niet verder. Niemand heeft deze toestand gecontroleerd veroorzaakt, ze is een gevolg van de veelomvattende afhankelijkheden die grootschalige patronen kenmerken. En de grootschaligheid is bottom-up ontstaan. Één iemand, of één beroepsgroep er verantwoordelijk voor stellen, getuigt wederom van een attributiefout. Wat we moeten doen is duidelijk (Exit Technology, terug naar de kleine schaal), maar het feit dat dat alleen kan als dit grootschalig (dus technologisch) wordt aangepakt, maakt direct de onoverbrugbare controverse zichtbaar.

Een tweede weg is leren respect te krijgen voor toeval, maar daartoe moet onze mindset radicaal om, zelfs tegen onze natuur in. Nu kunnen we laten zien wat dat schijntje rationaliteit dat gloort aan onze horizon werkelijk waard is. We zullen moeten inzien dat technologie ons leven niet per definitie beter maakt, dat winstcijfers van hightech reuzen onze houdbaarheid op aarde niet zonder meer verlengen. Vooral moeten we zien dat leven een werkwoord is, dat niet beter gaat als het schijnbaar makkelijker wordt gemaakt. Hoe hoger onze positie, hoe groter de kans dat we door onze agenda worden geleefd, aan de leiband van tijd, die altijd beperkt is en waarbij toeval altijd het laatste woord heeft. Hoelang we leven, hoeveel waardering we krijgen, toeval speelt overal een veel grotere rol dan onze ingebakken illusie van controle en rationaliteit ons doen geloven. We worden respectabel door niet met modder te gooien als we pech hebben en niet ons te verheffen boven alles en iedereen als we schijnbaar geluk hebben. Of pech geluk is of geluk pech, is ook vaak weer een gevolg van ... toeval. Het enige dat we tegenover toeval kunnen stellen is onze waardigheid: blaam noch faam schade mij. Maar natuurlijk kan een weerwoord een begin zijn van ommekeer, en de inzet en het geluid van een nieuwe generatie scholieren onder leiding van boegbeeld Greta Thunberg is een heerlijke regenbui in een eindeloos droge woestijn van technologisch illusionisme!