Rationaliteit en onverschilligheid

Terugkomend op de blogs van de vorige twee weken; mensen zijn minder rationeel dan we denken. In ongeveer 1340 liet de laat-middeleeuwse wetenschapper Buridanos zien dat feitelijk strikte rationaliteit onder bepaalde omstandigheden tot inertie en de dood zou leiden: een volstrekt rationele hongerige ezel die precies tussen twee balen hooi in zou staan, zou rationeel niet kunnen kiezen en dus sterven. Een keus maken vereist dus onverschilligheid, gewoon maar iets doen. Patiënten met beschadigingen in bepaalde delen van de prefrontale cortex, lijken op de ezel van Buridan, zoals deze stelling sinds 700 jaar wordt genoemd. De emotie ontbreekt en de vrije wil om vanuit de intacte rationaliteit tot handelen over te gaan, ontbreekt eveneens. Emotie lijkt de brandstof tot actie en als zodanig veel noodzakelijker voor voortbestaan dan rationaliteit, die zoals we zagen ook nog uiterst feilbaar is (attributiefout en daarnaast zien we causaliteit waar die niet is). Van nature kunnen we niet systeemdenken, terwijl praktisch alles om ons heen niet uit lineaire ketens bestaat, maar uit complexe dynamische systemen.

Als er iets mis gaat, bijvoorbeeld, moet er iemand verantwoordelijk voor zijn en geven we iemand of een groep de schuld: de politici. Bij succes, hoe arbitrair ook, wijten we het aan iemands genialiteit. Dat er veel factoren in het spel zijn en dat toeval altijd het laatste woord heeft, kunnen we met onze simpele oorzaak-gevolg rationaliteit moeilijk begrijpen. Kijk maar eens op LinkedIn, of Facebook: berichten met enorm veel likes ("memes") voeden vrijwel altijd unilineair denken (oorzaak-gevolgtrekkingen). Maar helaas is de werkelijkheid systematisch: relaties tussen elementen hangen binnen bepaalde grenswaarden wellicht (curvi-) lineair samen, maar tonen daarbuiten complexiteit, bv faseovergangen. Iets dat lokaal goed lijkt, kan globaal slecht zijn en vice versa. Door de mens-technologie symbiose is onze wereld zo complex grootschalig georganiseerd, dat lineair rationeel denken volstrekt ontoereikend is geworden. 

Simpel gesteld, niets is wat het lijkt; als je beter kijkt is het net weer anders. Zo blijkt dat de eerder genoemde Franse filosoof Johan Buridanus (1300-1358) de stelling over rationaliteit heeft geleend van Aristoteles (384-322 v.Chr.), maar dat hij wel bijna twee eeuwen voor Copernicus in 1543 beredeneerde dat de aarde rond de zon draait en ruim 3 eeuwen voor Newton in 1684-1686  de wet van behoud van impuls formuleerde: een voorwerp dat door een externe kracht in beweging is gebracht, zal die beweging oneindig vasthóuden, ware het niet dat het wordt afgeremd door wrijving en andere weerstand! Een systeemdenker voordat de calculus (differentiaal rekenen) werd uitgevonden, maar met begrip van de beperkte waarde van rationaliteit. Dan tenslotte een systeem-denkpuzzeltje: al onze technologie kent een strikte rationaliteit, wat doet dat met onze wil, onze verschilligheid? Dwingt het ons tot onverschilligheid? (Volgende week verder)