De zwerm

Soms worden religie en wetenschap in één adem genoemd, omdat ze beide een verklaringskader bieden voor zaken als onzekerheid, toeval of het lot. Ondertussen is wetenschap, of beter, technologie uitgegroeid tot een wereldreligie, en de grote kracht van wetenschap boven religie - wetenschap is in principe waardevrij - lijkt in laatste instantie ook haar grote zwakte. Wereldreligie, omdat technologie verbind: religie komt van het latijn Relegere (letterlijk opnieuw - re - legeren, samenstellen, verbinden). Technologie gesteund door telkens nieuwe (of minstens opgefriste) wetenschappelijke inzichten, heeft de wereld veroverd, de schaal enorm doen toenemen en van diverse stammen, volkeren en religies één alomvattende mensheid gesmeed. Digitale en data technologie maken nu van individuen één menselijke zwerm, als een bijenzwerm die de hele planeet koloniseert, nietsontziend in een waardeloos (waarden-vrij) gebaar. Hoe zit dat?

Uitvindingen zijn al lang niet meer het werk van één vrouw, zoals de wiskundige Ada Lovelace (1815-1852), die het allereerste computerprogramma ontwierp voor een analytische machine, die toen nog gebouwd moest worden, of één man, zoals de filosoof en wiskundige Charles Babbage (1791-1871) die de eerste programmeerbare rekenmachine uitvond waar de geprogrammeerde ponstkaarten van Lady Lovelace op kunnen draaien. Waar de geschiedenis dus veelal gelezen wordt als de opeenvolging van vooral grote mannen en een enkele grote vrouw, zijn hedendaagse uitvindingen meer en meer emergerende resultaten van hele teams, die (digitaal) met elkaar verbonden door kennisplatforms werken aan nieuwe ideeën en oplossingen. Plan-do-check-act in plaats van individuele genialiteit, semantic web engineering in plaats van individueel meesterschap.

Geniale meesters - individuen pur sang zoals Ada Lovelace en Charles Babbage - zijn niet meer van deze tijd. Moderne kennis systemen, zoals design thinking (human centered design), PDCA systematiek, het semantisch web en knowledge forum zijn ontworpen om de wisdom of de crowd te benutten. Ook mechanisch leiderschap vanuit commando’s en controle, is niet meer van deze tijd. Modern leiderschap is daarentegen gericht op transformatie, van het individuele niveau naar het systeem als geheel - de hele bijenkorf - waar ieder individu aan bij draagt en ondergeschikt aan is.

Dus techniek heeft ons wereldwijd verbonden. Toch is er, van een grotere afstand bezien, een enorm verschil tussen een mensheid die een God vreest (oude religie) tegenover een mensheid die zich een godheid waant (wetenschap/technologie). Dit gaat dus verder dan het verschil tussen gedrevenheid door ideologie zoals bij conservatieve (christelijke) partijen tegenover gedrevenheid door neoliberaal/ vrije marktgericht denken: in praktijk komen die op hetzelfde neer en is er vooral sprake van een mens die zich een God waant. De oude religies zochten God of de goden en hadden daarmee richting. Wetenschap werkt als een zwerm (moderne mensheid): de essentie zit in de zwerm, die rationeel bij elkaar wordt gehouden, maar daarmee niet vanzelf rationeel is. Immers, we vernielen onze planeet, “we dance into the fire”, of in Bowie termen, “we’re putting out the fire with gasoline”!

Als je naar een zwerm kijkt, zie je iets tegenstrijdigs: enorm sterke coördinatie (geen botsingen, de zwerm als totaal gedraagt zich als 1 individu) en tegelijkertijd willekeur en richtingloosheid. In het Nederlandse online magazine “de Correspondent” lees ik dat de Corona crisis aanvankelijk een enorm kans bood om een meedogenloos economisch principe tot stand te brengen, en een meer duurzame en eerlijke variant daarvoor in de plaats te brengen. Maar in plaats daarvan is met behulp van overheidsgelden over de hele wereld de milieubelastende economische motor nog sterker aangewakkerd en zitten we nu al weer aan een “hoogtepunt” aan uitstoot van milieuvervuiling. De zwerm wordt geregeerd door economie. Wetenschap is waardevrij. Economie is waardeloos. Als atheïst valt het me moeilijk dit op te schrijven, maar wellicht is religie toch kansrijker dan wetenschap, in het helpen de mens een meer duurzame plaats in de ecologie van de planeet te geven....