Jantje Extreem

Als kind noemden mijn ouders me soms Jantje Extreem, waarmee ze me verweten dat ik nogal digitaal, of zwart-wit dacht. Mijn verdediging was dan dat dialectiek een bewezen efficiënte methode is in waarheidsvinding. Ondertussen denk ik daar minder zwart-wit over…

Van Corona kunnen we ondanks dat het een heel naar virus is, veel leren, met name van de wereldomvattende disbalans die het teweeg bracht. Kennis is nuttig. Er is veel geschreven over de kansen om na de crisis tot een beter (duurzamer) evenwicht te komen. Echter, het valt me tijdens deze crisis vooral op dat als iemand een andere mening had, of sceptisch was (is) over een “feit”, dit direct werd gekoppeld aan complot-denken. Hiermee werden de “reguliere” denkbeelden boven elke – redelijke en onredelijke – twijfel verheven. Dat is gevaarlijk. Want juist bij onverwachte gebeurtenissen, zoals het nieuwe Corona virus, is altijd aanvankelijk onvoldoende kennis. Door te snel assumpties als “feiten” vast te leggen, wordt de hoogstnoodzakelijke reflectie – de ideation fase – buitenspel gezet. Maurice de Hond, bijvoorbeeld, werd al snel door de officiële partijen en media als “gekkie” aan de kant gezet toen hij in maart/april stelde dat luchtvochtigheid een rol speelt bij de verspreiding van het virus, die volgens hem vooral door de lucht plaatsvindt. Dat onderbouwde hij begin april – natuurlijk onvoldoende, want ook voor hem was er te weinig data – door de dan bekende wereldwijde uitbraken te plotten op een klimatologische kaart. Met de toename van interesse in zijn zienswijze bij zijn blogpubliek, groeide bij de officiële (media) instanties de afkeer tegen dit “alternatieve” model en diverse keren werden zijn publicaties met waarschuwingen als desinformatie terzijde geschoven. Nu, 7 maanden later is er echter niemand meer die gelooft in de WHO/RIVM “waarheden” van het eerste uur en is het “nep-nieuws” van de Hond uit maart/april jongstleden ongeveer de officiële wetenschappelijke waarheid geworden. 

Zeker wil ik geen beschuldigende vinger uitsteken, iedereen heeft continu gehandeld en gesproken naar eer en geweten. Bovendien had De Hond er net zo goed naast kunnen zitten (en bracht hij het zeker ook wel wat als een “Jantje Extreem”, voor mij heel herkenbaar). Wel is het mechanisme van waarheidsvinding en polarisatie interessant. Hoe zit dat?

Digitale kennis en analyse genereert soms ten onrechte een gevoel van veiligheid en voorspelbaarheid, waardoor we juist in onvoorspelbare tijden niet meer inzien dat de waarheden van gisteren de leugens van vandaag kunnen worden, en dat de leugens van gisteren vandaag alsnog waar kunnen zijn. Artificiële intelligentie werkt fantastisch als er heel veel data (Big Data) beschikbaar zijn. Patronen die voor de menselijke waarnemer verborgen zijn, worden door slimme patroonherkenners ontdekt, waardoor bijvoorbeeld Google op grond van zoekmachineanalyse een verkoudheidsgolf eerder “ziet” dan epidemiologen, of de NS op grond van reispatronen op elk uur van de dag “weet” hoeveel reizigers er komen en dus voldoende treinstellen kan inzetten. In de wereld van grote hoeveelheden data kan op “historie” vertrouwd worden. Onze wereld wordt steeds grootschaliger, en dat bepaalt mede het grote succes van AI. Maar het onvoorspelbare, de toevallige wendingen, of zoals wiskundeprofessor Nassim Taleb het noemt, de Zwarte Zwanen, vallen vrijwel volledig buiten het voorspelbare, soms zelfs buiten het voorstelbare. En juist die kleine gebeurtenissen met enorme gevolgen - Corona, George Floyd – bepalen ons leven. In de woorden van George Michaeal “turn a different corner and we never would have met”. Als jouw ouders net gestoord waren voor dié ene geslachtsgemeenschap, was jij er nooit geweest. Of als ik niet was uitgenodigd voor die ene lezing, waren Victorine en ik deze week niet 21 jaar getrouwd!.

Taleb deelt gebeurtenissen met betrekking tot voorspelbaarheid in vier kwadranten in, van kwadrant 1 - Mediocristan waar voorspellen veilig is en het leven simpel en modellen dus werken – tot kwadrant 4, ofwel Extremistan (onvoorspelbaar, domein beheerst door zwarte-zwanen). De successen van datawetenschap (AI, machineleren, etc.) betreffen het eerste kwadrant, maar gelden niet in het vierde kwadrant, waar ze volgens Taleb wel ten onrechte een gevoel van veiligheid en voorspelbaarheid geven. En terugkijkend heb je natuurlijk altijd gelijk. Als iemand een afschuwelijke moordenaar is geworden, zien we terugkijkend altijd waardoor dat is gekomen. Maar als deze persoon een één-eiige tweelingbroer blijkt te hebben, een liefdevolle echtgenoot en vader en een gerespecteerd burger, is het onmogelijk je direct na de geboorte voor te stellen wie wie zou worden. Onze neiging om gebeurtenissen in Extremistan achteraf verklaarbaar te maken – conspiricy of “wetenschap” - is feitelijk altijd een verhaal, en geen feit. En in het vierde kwadrant – Extremistan – werken modellen uiteindelijk niet, wetenschappelijke en conspiricy modellen beide evenmin. Maar waar denkt u dat we de meeste behoefte hebben aan zulke verhalen, in Mediocristan, of in Extremistan? Inderdaad, het domein van de Jantjes E. Dus laten we onze medeburgers die het ook niet weten en naar simpelere modellen grijpen niet altijd zo hard veroordelen!