Not on my watch! (over emoties en rationaliteit)

Wat krijg je, als je een schrijver al zijn schrijfgerei en papier afneemt? Of als je een automobilist elke weg ontzegt buiten zijn eigen grond? Of als je een jager de jacht ontzegt, om het even op welke “prooi”? Een danser zonder partner, een minnaar zonder beminde, een schrijver zonder lezer, een spreker zonder luisteraar, een artiest zonder publiek, een koning zonder onderdanen, een werker zonder werk?

Dagelijks, haast onophoudelijk, nemen we in naam van “de vooruitgang” mensen hun gevoel van bestemming af. Emoties drijven ons voort, en bewegen ons naar elkaar toe, of juist van elkaar af. Natuurlijk is het werk dat we doen in een complexe samenleving niet of slechts zelden rechtstreeks met ons directe voortbestaan verbonden. Jonge academici dreigen iets zinnigs te gaan doen, omdat ze de onzekerheid als flexwerker in de massaproductie van het hoger onderwijs zat zijn. Boeren dreigen te stoppen met de onterende massaveeteelt, waarin varkens zonder enige leefruimte soms in 12 verdiepingen hoge “flats” zijn opgestapeld. Robotiseren lijkt in beide voorbeelden een oplossing: studenten kunnen vanuit huis met chatbots communiceren en studeren, en de mens- en dieronterende toestanden in de factory farming hoeft niemand te zien door de inzet van robots. Om die robots volkomen autonoom hun werk en de “zorg” voor de dieren te laten uitvoeren, hebben we dan wel weer jonge academici nodig. Hoewel, het is al lang niet meer zo dat alle “high-tech” uitsluitend uit Hogescholen en Universiteiten komt. Integendeel, maar dat terzijde.

Maar … zouden we niet allemaal moeten zoeken naar zinvolle en arbeidzame verbinding met elkaar? En natuurlijk hebben we daar technologie bij nodig. Zonder technologie zou de biotoop van de “naakte aap” immers beperkt zijn tot een paar duizend vierkante kilometers, terwijl we met bijvoorbeeld kleding, bebouwing (huisvesting, etc.), vuur en voedselproductie (inclusief conservering en bereiding) ondertussen praktisch de hele planeet zijn gaan bevolken.

Het echte probleem is mijns inziens dat logisch denken – rationaliteit – de mensheid heeft geholpen om overal te kunnen leven, maar dat het niet, zoals iedereen lijkt te denken, de hoofddrijfveer is van menselijk handelen, maar "slechts" een bijeffect. Als het de hoofddrijfveer was, dan was bijvoorbeeld factory farming nooit ontstaan (en, vrees ik, ook HO niet). Rationaliteit is een bijproduct, emoties drijven ons handelen primair. En die emoties zijn op het niveau van samengestelde emoties continu mee aan het evolueren met onze technologische “vooruitgang”, terwijl de set primaire emoties die aan de samengestelde emoties ten grondslag liggen, onveranderd zijn gebleven in de 250 a 300 duizend jaar Homo Sapiens.

Om het tij te keren – klimaat en milieurampen die op ons af komen, afnemende bio- en culturele diversiteit, opstapelende zinloosheidgevoelens en daarmee ziektekosten - zal er veel explicieter rekening gehouden moeten worden met hoe emoties onze levens sturen. Zes (of 7, als je "liefde" meetelt) biologische verankerde basisemoties - angst, blijheid, afschuw, boosheid, verrassing en verdriet – vormen het alfabet waarop we door culturele en cognitieve processen een heel palet van hogere orde (samengestelde) emoties bouwen, zoals nostalgie, gezellige verbondenheid, onbestemdheid, je geïnspireerd voelen, of eenzaamheid, enzovoort. Waar basisemoties biologisch van aard zijn (“aangeboren”), zijn samengestelde emoties zowel cultureel als historisch van aard en zijn ze richtinggevend aan onze levens. 

Lifestyle programma’s moeten gaan over zinvolle verbondenheid, met elkaar en door onder meer arbeid voor elkaar. Dat zulke programma's vooral gaan over het in de gaten houden hoeveel calorieën je door voeding tot je neemt, of over het afmeten van het aantal minuten van lichamelijke inspanning per dag (Quantified Self), laat zien hoe armoedig ons inzicht is in wat mensen echt beweegt! Zolang we dat inzicht niet serieus gaan omarmen, bijvoorbeeld door bij “technologische vooruitgang” te bekijken wat de techniek werkelijk zal betekenen voor onze zinvolle verbondenheid met elkaar door samen te leven en te werken, zullen we ook met smart watches (de quantified self, die bloeddruk meet, stappen telt, etc.) alleen maar verder in de betekenisloosheid vervallen en zal obesitas, depressie en eenzaamheid welig blijven tieren. Dat krijg je als je een mens zijn/haar verbondenheid afneemt! Maar …. Not on my watch!