Entitativiteit; wat psychologie van muziektheorie kan leren!

Juist tijdens de Corona crisis is er veel onderzoek gedaan naar entitativiteit, een begrip dat een groep in plaats van een individu als de basiseenheid (entiteit) van onderzoek ziet. Zo’n groep kan een lage entitativiteit hebben, zoals de mensen die toevallig bij elkaar op een bus staan te wachten, en een hoge entitativiteit, als al die wachtenden “toevallig” allemaal een lange baard hebben, zwaar getatoeëerd zijn en een leren motorjack dragen met de naam van een motorclub. Bij werkoverleggen en besprekingen is er in een team ook altijd sprake van een hogere entitativiteit, maar, zo merken diverse wetenschappers op, tijdens het via Teams werken met de Corona crisis, dreigt de entitativiteit te verlagen. Dit zou de teamprestaties verlagen. Eerlijk gezegd vallen de aanbevelingen me, zoals vaker bij psychologisch (of breder, sociaal wetenschappelijk) onderzoek, tegen: Stel gezamenlijke doelen, vergader op vaste momenten en neem tijd om even te acclimatiseren via small talk. Zo zou de teamspirit gevoed worden.

Soms vraag ik me af wat het nut is van open deuren, juist peer-reviewed psychologie lijkt hierin te grossieren. Toegegeven, zo’n open deur is dan weer wel volgens beproefde onderzoeksopstellingen en methodieken “bewezen”. Maar op dergelijk bewijs valt altijd praktisch alles weer af te dingen, en, toegegeven, het houdt ons wel van de straat. En op straat zullen de meeste psychologen elkaar niet herkennen, zoals Harley Davidson rijders dat wel doen. Onze entitativiteit, met andere woorden, is niet hoog, we zijn hooguit zichtbaar in het elkaar de maat nemen, achter de schermen, in redacties en panels van bijeenkomsten en vakbladen. En dan ook nog een maat, die alleen voor andere “ingewijde” te herkennen valt: tijd, plaats en voorkennis gebonden. Maar waar is de creativiteit? Waar zijn de spannende grotere visies?

Dergelijke visies behoren vooral tot het verleden, toen mensen als Freud, Piaget, Erikson en Kahneman met serieuze overstijgende visies kwamen, waar ook niet-psychologen iets mee kunnen. En natuurlijk is het niet allemaal absoluut waar. Maar ik zie mijn dochter een scriptie over identiteit schrijven, voor haar psychologiestudie, waarvoor ze bijna 1000 recente studies overziet, en het enige interessante uit elk van deze studies in mijn ogen de verwijzing is naar een (niet peer reviewed) boek van Erikson, waarin hij zijn visie op identiteitsontwikkeling uiteen zet, in het al dan niet doorlopen/oplossen van kenmerkende leeftijdsfase gebonden conflicten. Overal wordt dan gesteld dat deze theorie weliswaar (nog) niet is bewezen, maar dat het een mooi vertrekpunt vormt en vervolgens wordt het thema naar gender, huidskleur, sport, sociale klasse oneindig herhaalt met … (gaap) vragenlijsten en focus groepen.

Maar goed, hoe kan je iets zeggen over entitativiteit? In groepen zeggen mensen andere dingen dan in één-op-één gesprekken, in de “kudde” doen mensen andere dingen dan ze zouden doen als individu. Uiterst actueel, lijkt me! Niemand wil dat het milieu verpest wordt, en tegelijkertijd doen we collectief de dingen die hiertoe bijdragen. Ook bij racisme speelt entitativiteit. Psychologisch hebben we, zo bleek uit mijn search, hier nog bitter weinig over te vertellen. Bovendien blijken een heleboel mechanismen – zoals het “bystanders fenomeen” (plat gezegd: gedeelde verantwoordelijkheid is geen verantwoordelijkheid), Milgram’s “obedience to authority” (experiment waarin mensen een schok moesten toedienen aan een proefpersoon), Zimbardo’s experiment waarin het mechanisme van “disorientation, depersonalization en deindividuation” wordt getoond onder groepsdruk (Stanford Prison Experiment) – alle drie bewezen (grotendeels) fake te zijn (Brannigan, 2020; Le Texier, 2019; Perry et al. 2020; Levine et al., 2020). Dus hoe werkt dit nu wel? 

Wanneer vanuit een muziekinstrument binnen een muzikale structuur een enkele toon klinkt, is dat al een samenklank van een grondtoon en een (grote) reeks boventonen, die het specifieke karakter aan het instrument geven. Maar binnen een harmonie, kan dezelfde toon volstrekt verschillende betekenissen krijgen, en als het ware schreeuwen om een volgende toon (consoneren), of vrolijk (grote terts) of verdrietig (kleine terts) of melancholisch klinken (bijvoorbeeld een kleine sext). In de harmonische structuur is sprake van entitativiteit, een harmonische werkelijkheid, waarin het geheel meer is dan de som der delen. Muziektheorie heeft de bewegingen tussen enkele tonen en harmonische structuren en het verloop over tijd in harmonieleer, enharmonisatie, modulatie, contrapunt en andere muziektheoretische kennis al lange tijd gesystematiseerd. Daar kunnen wij – psychologen – iets van leren! Misschien betekent dit dat we gaan snappen wanneer individuele schaamte over kan gaan in collectieve daadkracht, of hoe individuele triomf gecorrigeerd kan worden door collectief schuldgevoel en maakt dat, dat we uiteindelijk toch in staat zullen zijn om het tij te keren en onze planeet te redden!

Brannigan, A. (2020). The Use and Misuse of the Experimental Method in Social Psychology: A Critical Examination of Classical Research. Routledge.

Le Texier, T. (2019). Debunking the Stanford Prison Experiment. American Psychologist, 74(7), 823.

Perry, G., Brannigan, A., Wanner, R. A., & Stam, H. (2020). Credibility and incredulity in Milgram’s obedience experiments: A reanalysis of an unpublished test. Social Psychology Quarterly, 83(1), 88-106.

Levine, M., Philpot, R., & Kovalenko, A. G. (2020). Rethinking the bystander effect in violence reduction training programs. Social Issues and Policy Review, 14(1), 273-296.