Systeemdementie: 1984

Een boek dat me van jongs af aan heeft geïntrigeerd, is 1984, van George Orwell. Juist als kind voelde ik me vaak een vreemdeling in een vreemd land, begreep ik niet waar al mijn leeftijdsgenoten zich druk over maakten, en vooral niet waarom ze niet of nauwelijks geïnteresseerd leken in de zaken die ik mateloos fascinerend vond. In 1984 vond ik het contrast tussen de technologisch gedomineerde wereld, waar systemen belangrijker waren dan individuen, en de romantische liefdesrelatie tussen Winston en Julia (en de knipoog daarin naar het beroemde verhaal van Shakespeare) ongelooflijk meeslepend. Twee werelden, de natuur dodende systeemwereld, en de uiteindelijk toch door het systeem verpletterde natuurlijke romance, de liefde, de roos, die verwelkt en aan het eind een nekschot zou krijgen. In de dystopische voorspellingen over dat systeem, vond ik één aspect fascinerender dan alle andere: het nieuws en daarvan afgeleid de geschiedenis kon elke dag keer op keer herschreven worden, zonder een spoor naar de vorige versie van de tekst; de dictatuur van de presence.

Gisteravond las ik voor het slapen gaan nog even m’n mails door. Eén van mijn fijnste collega’s mailde met de vraag of hij in het document dat ik vandaag moet presenteren, even wat opmerkingen mocht maken. Een andere (eveneens heel fijne) collega was me voor, en schreef aanmoedigend dat hij vooral zijn gang moest gaan. Ik besteedde er geen aandacht aan en ging slapen. Vannacht droomde ik van 1984, van hoe zelfs kinderen en ouders tegenover elkaar komen te staan door “dubbeldenk” (2 wederzijds uitsluitende ideeën worden gelijktijdig als juist gezien). Zo wil ik de aarde redden, en lever ik mijn bijdrage door posts op ... het internet. Mijn kinderen zijn overtuigd veganist, maar willen dat juist niet posten op de sociale media, want dat kan voor jonge mensen serieuze gevolgen hebben. Orwell voorzag dat technologie ons deze kant uit dreef, en schreef over “Newspeak” een nieuwe globale taal met beperkter en tegelijkertijd continu veranderend vocabulaire. Ik spreek de taal niet meer, en klink in het Nederlands al verouderd, laat staan in het alledaagse Engels. In 1984 is het de bedoeling dat Newspeak in 2050 de gewone taal heeft vervangen, met als doel dat taal als vehiculum tot denken daardoor wordt ontmoedigd en mensen makkelijker als slaven van het systeem kunnen functioneren. Immers, denken dat afwijkt van wat factcheckers hebben vastgesteld als juist - in 1984 wat de Partij voorschrijft als juist, wat overigens per dag kan wisselen - wordt beschouwd als conspiricy, en in 1984 als “thoughtcrime”.

Hoewel ik nog steeds gegrepen ben door de accuraatheid van de gedachten van Orwell, ben ik het eigenlijk nooit eens geweest met zijn “top-down” visie: hoe je moet denken, handelen en leven wordt volgens hem vanuit een masterplan van bovenaf opgelegd. Dat is begrijpelijk tegen de achtergrond van totalitaire systemen – het communisme in China en Rusland was in 1948 toen Orwell 1984 schreef heel actueel – maar nu is duidelijk dat de wereld niet vanuit masterplannen wordt bestuurd. Het gebeurt allemaal juist andersom, bottom-up, waarbij technologieontwikkeling een eigen leven is gaan leiden, “gesponsord” door een economisch systeem (oneindige groei uit eindige middelen) dat rechtstreeks voortkomt uit een van de fundamentele menselijk-psychologische drijfveren: korte termijn bevrediging.

Vanochtend, na het wakker worden, denk ik aan mijn droom en over de verschillen tussen nu en 1984, terwijl ik mijn computer opstart. Nog even snel voor de vergadering ga ik naar het in the cloud opgeslagen document dat ik zo moet gaan toelichten. Tot mijn schrik zie ik dat mijn collega een aantal essentiële zaken heeft verbeterd, maar dat het voor mij niet voelt zoals ik het geschreven had. Echter, er is geen enkele copy van een vorige versie, het verleden bestaat niet meer. Haastig kijk ik of ik een copy heb gemaakt op de harde schijf van mijn computer. Dat heb ik niet, en daarmee is de cirkel rond: in 1984 wordt het nieuws geschreven en telkens aangepast zonder een spoor achter te laten naar eerdere versies. Er is maar 1 waarheid, en dat is die van vandaag. Met de massale overgang van werken “in the cloud” ben ik ook mijn geheugen aan het verliezen,  systeemdementie is nu mijn deel aan het worden!