Onzekerheid 2 (vervolg)

De blog over onzekerheid van vorige week leverde veel discussie op in mijn (werk) omgeving. Onzekerheid is zowel een belangrijke (de belangrijkste?) motivator om controle en beheersing na te streven, met alle potentiële rampzalige globale gevolgen, als dat het de drijfveer is om onze menselijkheid in verbinding en met compassie uit te dragen. Ontkenning, haar elimineren door haar te overschreeuwen en een nietsontziende beheers-industrie/economie dus enerzijds, en anderzijds erkenning door erkenning van onze beperking en te komen tot de noodzaak van genade.

Haat – de ultieme haat, zo leerde ik lang geleden van hoogleraar filosofie Cees Struyker Boudier (1937-2015) – is feitelijk iets negeren, doen alsof het er niet is, zoals wij in onze cultuur doen met onzekerheid. Daarentegen is onzekerheid erkennen – het een onderdeel van ons zijn maken – juist het omgekeerde, een basis om te komen tot verbondenheid, begrip, vergeven, te komen tot liefde. We haten onzekerheid en we houden van haar, individueel komt dit tot uiting in overschreeuwen tegenover kwetsbaarheid, collectief bijvoorbeeld in wetenschap en industrie tegenover religie en kunst. Mensvisies gebaseerd op (wetenschappelijke, grote systemen) reductie, tegenover visies gebaseerd op verwondering, vrijheid en verantwoordelijkheid. In dit verband kunnen we waarschijnlijk veel leren van indigenous cultures, die vaak veel meer in harmonie met de natuur leven dan wij … 

Ook deze week werd dit mechanisme – onzekerheidsontkenning tegenover onzekerheidserkenning – me een aantal keer pijnlijk duidelijk. Er hoeft maar iets bedreigends te zijn, zoals nu de perikelen rondom de Voice of Holland, en de roep om beheersing door regulatie komt zo’n beetje in ieder overleg aan de orde: Wat hebben wij over ongepaste omgangsvormen tussen collega’s of tussen docenten en studenten eigenlijk op papier gezet? Op 1 dag kreeg ik dit bij 2 afzonderlijke overleggen te horen.

Grappig, eigenlijk, dat ik vorige week schreef dat een goed college misschien wel 1 of 5 jaar nodig kon hebben om opgepakt te worden. Juist nu moet ik denken aan de colleges die ik in de jaren 80 volgde bij prof. Struyker Boudier, waarin hij uitlegde dat individuele vrijheid en verantwoordelijkheid wordt bedreigd door zowel wetenschappelijk reductionisme, als de wereld van de grote systemen. Fascinerend vond ik de vrije keuzevak colleges zeker, maar als bèta begreep ik het existentialistische gedachtengoed slechts zeer matig. Dat is nu volstrekt anders; gezien de grote problemen – klimaat, vermindering diversiteit op vele vlakken, etc. – kunnen we er niet meer omheen, iedere wetenschapper – alfa, gamma of bèta – dient verantwoording te nemen, en moet, net als tot begin 20ste eeuw vrij algemeen was, ook filosoof/ethicus te zijn! 

Ook in de politiek wordt onzekerheid (toeval) als problematisch opgevat. Tweede Kamerleden neigen met incidenten hun punt te maken naar de kiezers met de roep om beleid en regulering. Alles vastleggen in rules & regulations, gedreven door incidenten die de grenzen op scherp zetten, leidt echter niet tot meer zekerheid. Dit is ook zichtbaar in zwenken tussen centralisatie versus decentralisatie. Zodra ambtenaren op bijvoorbeeld gemeentelijk niveau de ruimte krijgen om eigen beslissingen te nemen, is het land te klein: discriminatie t.o.v. andere gemeenten. Juist COVID leert ons dat we wereldwijd rekening moeten houden met toeval en onzekerheid.

Individueel weten we wat we wel en niet mogen doen. De grenzen van wat binnen een bepaalde (sub) cultuur geoorloofd is en wat niet, veranderen. Studentenverenigingen, motorclubs, maar ook subculturen van bijvoorbeeld vluchtelingen vanuit oorlogsgebied blijken soms behoorlijk andere dan de algemene normen te hanteren. Bovendien schuiven de normen ook continu, wat in het flower power klimaat van de jaren 60 en 70 normaal gevonden werd, zou nu tot een ophef leiden, waar de huidige schandalen niets bij vergeleken zijn. Laat ik volkomen helder zijn, afgedwongen/onvrijwillige seks keur ik volledig af, daar is geen enkele onzekerheid over. Maar moet nu iedere flirt – wellicht ontstaan in onzekerheid/het peilen van wederzijdse interesse – door een omgangsreglement worden vervangen?

Ik ben er niet zo zeker van! Controle op overtreding van dergelijke regels (en wetten) is met AI op bv sociale media zeker steeds meer haalbaar. Of met de straatcamera’s bv automatisch registreren als mensen ongewenst een ander nafluiten, en via gezichtsherkenning meteen beboeten. Maar dat brengt slechts één zekerheid naar boven: totalitaire technologische controle! 1984 komt dichterbij. We zien het gebeuren en kijken ernaar. Geef mij maar de individuele vrijheid, verantwoordelijkheid en menselijkheid. Onzekerheid is de prijs die we daarvoor moeten betalen, maar liever leven in onzekerheid dan functioneren in schijnzekerheid!