Toegepaste psychologie (2): Aan een basisinkomen overgeleverd?

Hoe zal het zijn, als je geboren bent in een sociale omgeving, waar jouw gaven aan de samenleving er feitelijk niet toe doen? Zou je je bevrijd voelen van de drang om te moeten presteren en je waarde te moeten bewijzen? Of zou je je verloren voelen, nutteloos tussen al die anderen, waarvan sommigen wel noodzakelijk gevonden worden, of zichzelf noodzakelijk vinden om actief en/of al werkend bij te dragen aan de samenleving?

Het zijn dit soort vragen die direct gelinkt zijn aan de psychologie van geven en nemen, waar we vorige week aandacht aan besteed hebben. De beroemde geschiedkundige Yuval Harari schrijft in zijn 21 lessen voor de 21^ste eeuw dat door toenemende automatisering en robotisering in de nabije toekomst grote groepen mensen op de arbeidsmarkt waarschijnlijk totaal overbodig worden. Volgens hem kan een basisinkomen dan wellicht een oplossing bieden. Maar juist de sociale media zijn zo enorm verslavend succesvol omdat ze (de illusie van) aandacht geven en krijgen voeden, en ons daardoor een gevoel geven dat we er toe doen en verbonden zijn. Het psychologisch fundament is hier de psychologie van geven en nemen.

Hoewel het virtueel verbonden zijn door posts te plaatsen en te reageren op die van anderen meer weg heeft van een fopspeen (bubbel) dan van een echte bron van voeding, draagt het wel bij aan (informatie) geven en nemen. Experimenten met basisinkomens stellen mensen (tijdelijk) vrij van de plicht tot werk, of in ieder geval van sollicitatieplicht, en vaak wordt er dan gekeken of mensen aan hun eigen ontwikkeling, ondernemerschap of creativiteit gaan werken. Zingeving is daarmee (impliciet) een doel. Een breed gedragen basisinkomen zou echter zeker op termijn volledig losgezongen raken van zingeving, het zou wellicht mensen voorzien van de mogelijkheid om betalend consument te zijn van werkers en producenten die wel weten te produceren. gechargeerd, het maakt ons met geld gevoerde Hans en Grietjes, die slechts hoeven te eten totdat … Tot wat, eigenlijk. Een bizarre toekomstdroom…

Afgelopen week gaf ik een lezing over de toekomst van werk, waar natuurlijk heel veel over gezegd kan worden, dat echter in laatste instantie nooit veel meer dan gespeculeer zal blijken te zijn (de toekomst voorspellen blijft nu eenmaal onmogelijk). Voor mijn lezing hadden de mensen naar een futuroloog geluisterd. Opgewonden liepen ze na de pauze bij mij de zaal in, met opmerkingen zoals “Spannend, de toekomst, dat straks bijna al ons werk beter door AI en machines gedaan zal worden, wat een bijzondere tijd waarin we leven”. Ik vroeg de mensen wat ze daarvan vonden? Willen jullie je werk kwijt, en hoe ga je dan je bijdrage aan de samenleving leveren? Geen antwoord, en dan voorzichtig dat ze daar hadden nog niet over nagedacht hadden. De discussie over de toekomst van werk, waaronder de inzet van "slimme" technologie, wordt nooit democratisch gevoerd. Wat betekent het bv om meer hoeven na te denken, of te werken, psychologisch voor ons, voor ons mentaal welbevinden? Het staat nooit op de agenda van futurologen, of tech-bedrijven, die met disruptieve technologieontwikkeling en implementatie miljoenen verdienen.

Tijdens mijn lezing stel ik dat een basisinkomen als armoedebestrijding naar mijn mening prima is, juist omdat uit diverse onderzoeken is gebleken dat armoede schadelijk is en bovendien onrechtvaardig, dus daar gaat mijn kritiek tegen een basisinkomen niet over. Niet (werkend) bijdragen mag echter geen default worden, dat is pas echt armoede (in termen van geven en nemen). Maar vooral gaat mijn lezing over de psychologische consequenties van future technology. Als we alleen al kijken naar de gevolgen van sociale mediaverslaving op ons leefpatroon en de verstedelijking en globalisering op onze (culturele) diversiteit, dan valt hier heel veel over te zeggen, wat vooral onbesproken lijkt. Met technologie op zich is niet per definitie iets mis. Integendeel, zonder technologie zouden we als mensheid maar een heel beperkte biotoop hebben als letterlijk naakte aap, Echter, waar technologie ons in toenemende mate ongewild is gaan voorschrijven hoe we leven, waar we ons op richten (social platforms, series en andere globale media), is technologie geruisloos overgegaan in technocratie. Technocratie ondermijnt democratie, wederom onbedoeld (ik geloof echt niet in complotten). En de zweverige onbestemdheid van slimme robotica, kunstmatige intelligentie die ons verstand en begrip te boven zal gaan, althans, dat lijken velen te geloven (ik niet!), appelleert aan een ander psychologisch fundament: religieuze verbondenheid. De koning is dood, lang leve de koning.

Na mijn lezing komen een paar mensen naar me toe. Toch wel gek, zeggen ze, dat we dit allemaal “nemen”, dat niemand meer geïnteresseerd lijkt in wat we willen geven. Zonder inzicht in de toegepaste psychologie, zijn we aan de goden – of beter – smart devices overgeleverd!