Toegepaste psychologie (3): Schaamte, schuld en zonde! (1)

“Gisteren kwam ik klaar! Eh … dat bedoel ik niet ….” Ken je dat, dat je iets zegt, en dat je plotseling beseft dat dit gemakkelijk heel anders kan worden uitgelegd? Bij mij komt het schaamrood dan direct op mijn kaken. Deze keer ga ik in de korte serie van blogs over fundamenteel psychologische grootheden vanuit een toegepast psychologisch perspectief, in op schaamte, schuld en zonde. Schaamte, schuld en zonde delen met elkaar dat ze alle drie sterke motivatoren zijn tot gedragsverandering. Ook zijn ze alle drie niet zonder meer gewenst, we kunnen er heel uiteenlopend op reageren. Diep schuldgevoel kan aanleiding vormen tot gedragsverandering, verbetering, maar ook tot wegredeneren of (complot) theoretiseren (dat zie je bijvoorbeeld bij sommige klimaatontkenners). Hoe zit dat?

Echte schaamte overkomt je. Je voelt je betrapt, volkomen transparant (naakt) ten opzichte van de ander(en). Je bewaart een geheim (je bent bv heimelijk verliefd), en dan doe of zeg je iets dat deze verborgen gevoelens of kennis volkomen zichtbaar maakt. Dan overkomt je de schaamte. Het is iets van jezelf, want het is heel goed mogelijk dat de ander(en) jouw “geheim” helemaal niet zien, maar juist jouw schaamte opmerken (je blozen, of schrik), of dat ze helemaal niets doorhebben. Schaamte is niet bedacht of gecontroleerd, maar heel lichamelijk (een blosje op je wangen, een gevoel in je buik) sterk embodied, zoals dat in de psychologie heet.

Schuld is rationeler. Als je zegt dat je met het schaamrood op je kaken iets niet weet (wat je wel zou moeten weten), heb je het psychologisch gezien niet meer over schaamte, maar over schuld(gevoel), of zonde, heel andere emoties. Schuld en zonde hebben met elkaar gemeen dat ze allebei verwijzen naar een discrepantie tussen hoe iets zou moeten zijn en hoe het feitelijk is. Het is bijvoorbeeld zonde dat het de hele dag regent op de dag van het jaarlijkse teamuitje in de buitenlucht. In de ideale wereld was het op deze dag droog en zonnig, in de feitelijke wereld is het zo nat, dat de georganiseerde activiteiten afgelast worden. Deze discrepantie duiden we aan met zonde, want niemand kan er iets aan doen. Bij schuld heeft een discrepantie wel een oorzaak (adres), bijvoorbeeld als de organisator van de teamdag deze juist midden in het regenseizoen heeft georganiseerd (met bv 70% kans op veel regen), zonder een plan B (met binnenactiviteiten).

Schuld proberen we te vermijden, door dingen goed te doen, maar natuurlijk lopen zaken soms slecht af, nemen we soms een gok(je), bijvoorbeeld als we aan het verkeer deelnemen, waar de enorme versterking van onze eigen krachten altijd desastreus kan uitpakken, bv als we even afgeleid zijn, of als op een fataal moment ons vervoersmiddel een mankement vertoont. Dat kan dan weer onze schuld zijn omdat we slecht onderhoud hebben (laten) plegen, bijvoorbeeld omdat we te weinig geld hadden. Maar het is ook onze collectieve schuld, omdat we in een gemachineerde wereld leven, waarin we overal letterlijk en figuurlijk boven onze stand en krachten leven. We nemen collectief meer van onze planeet dan we geven, en daarmee zijn we dan bij het thema van de vorige twee blogs en tevens bij een nog onbesproken variant van schuld en zonde: erfzonde.

Erfzonde is dat je bij geboorte eigenlijk al gedeeltelijk oorzaak bent van de discrepantie tussen de feitelijke wereld (waarin iedere burger in Europa een te grote ecologische voetafdruk heeft) en de ideale wereld (waarin de mensheid volkomen in harmonie leeft met de natuur/planeet). Erfzonde stamt uit religie, waarin mensen al “zondig” (feitelijk dus schuldig) worden geboren. Juist omdat dit ook oneerlijk lijkt - wat kan een pasgeboren kind eraan doen dat het in een wereld in disbalans is geboren – speelt het ontkennen van deze vorm van schuld een hoofdrol in onze technologische struisvogelpolitiek. Volgende week gaan we hierop verder.