Toegepaste psychologie (4):Like a virgin?

Als je als baby wordt geboren, erf je al een hele leefwereld, inclusief tradities, gebruiken en technieken die je ouders en voorouders als leden van hun samenleving hebben verworven. Ze verworven dit vaak met keihard werken met afwisselend grote teleurstellingen en grote triomfen en verdiensten.  Hoewel naakt, worden we geboren in een gesystematiseerde accommodatie (samenleving inclusief technologie), waardoor onze allereerste handeling al direct op de balans van dat systeem komt. De productie en logistiek van de eerste gebruiksartikelen zoals rompertjes, wegwerpluiers, dragen bij aan de ecologische voetafdruk, die bijvoorbeeld in Nederland er al toe leidt dat de zogenaamde Dutch Overshoot Day dit jaar al op 12 april was, wereldwijd eind juli. Dus op 19 februari hadden we met het Nederlandse consumptiegedrag (geëxtrapoleerd naar de hele wereldbevolking) alle middelen gebruikt, die de planeet per jaar kan bieden. Geen ideale realiteit, waarin we geboren, vandaar dat we vorige week van “erfzonde” spraken.

Schuld is als motivator tot gedrag veel rechtstreekser dan erfzonde. Daar ligt dan ook het probleem. Iedereen snapt dat een ongeboren of pasgeboren kind nog geen schuld heeft aan de grote problemen waar de mensheid na enkele eeuwen technologische vooruitgang nu voor staat. Ook kan je het al die natuurvolkeren, die in harmonie met hun omgeving leefden, waar het concept Earth Overshoot Day volkomen niet van toepassing was, niet kwalijk nemen dat ze door ons gekoloniseerd zijn en nu niet meer bestaan als natuurvolkeren (verminderde culturele diversiteit) en ook zijn gaan bijdragen aan de uitputting van de planeet en de gevolgen voor de natuur (vooral de andere soorten: verminderde biodiversiteit door massa extinctie en geknoei met genetische manipulatie).

Toch is erfzonde een vorm van schuld. Schuld staat zoals we vorige week stelden voor een discrepantie tussen de feitelijke situatie en de ideale situatie. Als de balans scheef is, moeten we trachten die te herstellen, om de situatie leefbaar of eerlijk houden. Een lening bijvoorbeeld, is een voorbeeld van het nemen van schuld om de gewenste situatie (bijvoorbeeld het bezitten van een huis) al mogelijk te maken, zonder eerst te sparen. Door boetedoening (de hypotheek elke maand een stukje af te lossen) verminderen we onze schuld totdat er geen sprake meer is van schuld. De discrepantie tussen de feitelijke situatie (het niet kunnen betalen van een huis) en de ideale situatie (het bezitten van een huis) is verdwenen.

Dat schuld moet worden afgelost, snapt iedereen. Met erfzonde aflossen ligt dat anders, omdat het de verantwoordelijkheid van iedereen en daarmee niemand betreft. We leren niet dat we verantwoordelijk zijn voor het hele systeem, en juist nu de hele wereld door globalisatie meer dan ooit tevoren één geheel vormt, gaat dat besef steevast ons verstand en gevoel te boven. Natuurlijk hebben we een vaag besef dat we niet op de goede weg zijn en dat het in toenemende mate ons gaat raken: oorlog, klimaatvluchtelingen, dierenleed en perspectiefloosheid voor onze jongeren. Desondanks hebben we allen geleerd onze schouders erover op te halen. Innovatie is gaaf, een slimme robot, bijvoorbeeld, is cool, en wat het op termijn zal betekenen… We schuiven het graag op als erfenis naar de volgende generaties. Ook wij zijn hier letterlijk ingegroeid, en jezelf aan je eigen haren uit het moeras trekken is nu eenmaal onmogelijk.

In de kunst zijn traditionele religieuze gedachten over erfzonde aan de kaak gesteld, bijvoorbeeld dat de vrouw als verleidelijk schepsel de verstandige man aanzet tot zondige gedachten. In Like a Virgin kiest Madonna de katholieke kerk als decor. Ondertussen in de 60, stelt ze prikkelend dat ouder worden een zonde is. Zaken waar je niets aan kunt doen, maar die maken dat de discrepantie tussen wat als ideaal geldt (seks alleen binnen het huwelijk, altijd jong en flexibel blijven) en wat feitelijk gebeurt (toegeven aan overspel, oud en krakkemikkig worden) geadresseerd worden bij één groep. De vrouw was de verleidster, en dus schuldig, en de man had het zwakke vlees, natuurlijk met ons hedendaags inzicht volkomen onterecht. Toch is dit psychologische fundament – schuld en erfzonde – noodzakelijk om te begrijpen, om wereldwijd door ons gedrag de discrepantie tussen gelukkig nageslacht (ideaal) en een onhoudbare uitputting van de planeet (realiteit) te gaan aflossen. Hoe pakken we dat aan? Heeft iemand een goed idee?