Te weinig laaggeletterden?

Afgelopen maandagavond ben ik naar een prachtige Theaterstuk "Laaggeletterdheid" geweest georganiseerd door het lectoraat-ggz-en-samenleving (domein G&W) van Windesheim over laaggeletterdheid. Victorine en ik reden om 18:30 samen met onze dertienjarige dochter Dorinthe naar Hedon in Zwolle, een centrum waar ik vele levens geleden (begin jaren ’80) met mijn toenmalige band Jim Rensson & the Crew ooit zelf optrad.

Wat was het een prachtige avond! Na een korte inleiding van onderzoeker dr. Merel van Mansom, waarbij zij opmerkte dat 18% van de Nederlanders laaggeletterd is, dus ook in de stad Zwolle (wat neerkomt op bijna 25000 inwoners alleen al in Zwolle) kwamen 4 toneelspelers op, die elk afwisselend een rol als laaggeletterde aannamen (schoonmaakster, monteur, thuiszorg, zonder beroep met de dagelijkse zorg voor een vrouw na een CVA) en als (hoog-geletterd) professional (huisarts, onderwijzer, teamleider techniek, schuldhulpverlener). In de communicatie tussen professional en laaggeletterden viel vooral de ingewikkelde papieren (en digitale) systeemwerkelijkheid op, waarin mensen hulpvragen, of andere vormen van communicatie moeten zien te initiëren. Het recept wordt bijvoorbeeld digitaal online naar de apotheek gezet, zodat u het digitaal kunt autoriseren en vervolgens ophalen. Met alle goede bedoelingen praten de professionals daarbij finaal over de “laaggeletterden” heen, die overigens een prima begrip van hun eigen werk en leefwereld hadden (laaggeletterdheid en domheid zijn verschillende dingen).

Onze wereld is enorm complex, met enorm ingewikkelde (al dan niet digitale) systemen – vaak aanvankelijk bedoeld om het makkelijker te maken – die om ze goed te beveiligen, AVG-proof te laten zijn en juridisch ook nog goed af te dichten voor een geletterd mens al ingewikkeld zijn. Om bijvoorbeeld in een projectmanagement systeem een vinkje te zetten, moet je eerst op je telefoon een dubbele autorisatiecode invullen. Maar voor mensen die prima korte zinnetjes kunnen lezen, en ook in de (met op zich twijfelachtige algoritmes) supermakkelijk gemaakte en gepersonifieerde sociale media omgevingen die Big-Tech bedrijven als Google en Meta (Facebook) bieden, prima hun weg kunnen vinden (of die van adverteerders, of andere betalende stakeholders), kunnen met de houterige overheidssystemen en beveiligingen vaak totaal niet uit de voeten. Overigens las ik ergens dat zelfs onze premier liever eenvoudige diensten voor telecommunicatie verkoos boven de super beveiligde overheidsdiensten (voor mails, SMS, etc.), maar dat terzijde.

Voor mij was de conclusie dan ook vooral dat we het inderdaad in onze samenleving veel te moeilijk hebben gemaakt. Wat mij betreft hoeven we niet zozeer aan de laaggeletterden weer een verdienmodelletje koppelen (leven-lang leren), hoe aantrekkelijk ook, maar moeten we voorkomen dat straks niemand de wildgroei aan steeds meer ingewikkelde systemen met dubbele en driedubbele autorisatie en bakkenvol jargon nog begrijpt. Ik denk dan ook dat 18% laaggeletterdheid simpelweg te weinig is, pas als 50% van de mensen tot de groep behoort gaan we misschien eindelijk deze systemen aan de kant gooien. Waar is duurzaam leven in menselijke verbinding? Als dit zogenaamd laaggeletterdheid is, en onze systemen zo complex zijn, lijkt het er eerder op te wijzen dat we onze prioriteiten voor mensen en hun nut drastisch verkeerd hebben gesteld. Des te schrijnender dat juist de zogenoemde laaggeletterden – net als in het theaterstuk – nu juist dat oh zo belangrijke werk doen, de handen uit de mouwen, en niet zich verstoppen achter moeilijke titels, die volgens David Graeber in het boek BullShit Jobs vooral moeten verhullen dat de drager daarvan feitelijk nergens echt bijdraagt. Onder mensen met een lage sociaal economische status (SES) komt laaggeletterdheid (nu nog) vaker voor dan onder mensen met een hogere SES. SES kan je verhogen door iedereen zo hoog mogelijk te scholen (naar een bulshitjob met maatschappelijk aanzien: hoge SES). Wellicht beter is drastisch meer waardering te hebben (qua status, beloning en sociaal) voor de banen met het echte werk (Graeber noemt het de “shit” jobs). Kortom, een prachtige avond, met topspelers, en een mooie vormgeving van toegepast wetenschappelijk onderzoek!

Graeber, D. (2018). Bullshit Jobs: A Theory. New York: Simon & Schuster.