Verlichting nu?

Sorry, ik kon het niet laten, om nog een blog te wijten aan dat prachtige boek over de ontwikkeling van de mensheid (the Dawn of Everything) van Graeber en Wengrow. Maar dan eerst even over een boek, dat ik moet ik toegeven ook in de kast heb staan, maar dat door Graeber en Wengrow met de grond gelijk gemaakt wordt, het boek Verlichting nu. Hierin tracht Steven Pinker met behulp van tientallen tabellen met statistische gegevens bijvoorbeeld over de kans om beroofd (of vermoord) te worden nu en in het verleden, aan te tonen dat humanisme en vooral wetenschap de mens in een steeds betere en leefbaardere wereld heeft gebracht, vanaf de Verlichting in de 17de eeuw, tot vandaag de dag. Ontwikkeling, van simpel, primitief en gevaarlijk, naar meer complex en veiliger.

Pinker is niet de enige die gelooft dat de mensheid via rationaliteit tot een (bijna) paradijselijke staat op aarde kan komen. Zeker sinds de evolutie-ideeën van mensen als Lamarck en Darwin in de 19de eeuw verbreid raakten, is ons geloof in de evolutie van de mensheid van primitief naar een eindpunt als ontwikkelde wereldburgers, ongeveer zoals nu, het dominante kader om onze geschiedenis te bezien: van jagen/verzamelen in nomadische stammen, via de neolithische revolutie met landbouw als gevolg, en vervolgens steden met specialisatie/ambacht, en weer later industrie, tot de tegenwoordige digitalisering en een globale verstedelijkte wereldorde. Van wilden, via barbarisme tot civilisatie. Leven-lang leren, blijven ontwikkelen, al deze hedendaagse interesses sluiten naadloos aan op een soortgelijk achterliggend evolutie/ontwikkelingsparadigma. 

Het boek van Graeber en Wengrow laat zien dat dit beeld niet met de antropologische en archeologische feiten overeenkomt. Zo werd de domesticatie van gewassen (graan, mais) en dieren (varkens) - de grondslag voor “landbouw” – in een soort daktuintjes door grotendeels de vrouwen van jagers/verzamelaarsgemeenschappen gedurende duizenden jaren in “steden” ontwikkeld. De stad kwam dus niet na de landbouw, maar andersom. De eerste ambachten werden in die eerste steden door de vrouwen in huis ontwikkeld, waaronder (kook)kunst en nijverheid. Ze laten in het boek tevens zien dat regelmatig een nieuwe generatie in een samenleving besloot om de vorm van bestuur te veranderen, bijvoorbeeld wel of juist niet top-down regelgeving in introduceren, of weer af te schaffen. Er is lange tijd de vrijheid geweest om te mogen experimenteren en/of kiezen voor een bepaalde of andere (nieuwe) samenlevingsvorm. Ze spreken in het boek dan ook van 3 basisvrijheden, naast genoemde vrijheid ook de vrijheid om zich ergens te mogen vestigen, of juist weer te verder te trekken en de vrijheid om een ander die bevelen geeft te mogen gehoorzamen of negeren. In onze complexe samenleving zijn we alle drie deze basisvrijheden kwijtgeraakt, zo stellen ze. Op een enkeling na, zijn we allen gevangen in het systeem, en gaan onze dromen hooguit over de grootte van onze cellen. 

Wij kunnen ons moeilijk een samenleving voorstellen die fundamenteel anders is dan de onze, waarin bijvoorbeeld 1, 2 of zelfs alle 3 geschetste basisvrijheden weer toegestaan zijn. Het proces van arbeid is de mediërende verbinding tussen samenleving en milieu/natuur, en aangezien daar flink wat mis mee is, is het via arbeid dat de samenleving zal moeten transformeren, bijvoorbeeld door krimp (degrowth). En, zo tonen ze aan, er is hoop, in het verleden zijn samenlevingen regelmatig die de vrijheid om een techniek wel of niet te gebruiken (opnieuw) instelden. Een voorbeeld is een Midden Amerikaanse pre-koloniale samenleving die het wiel niet meer gebruikte (krimp), maar alleen nog in kinderspeelgoed toepasten, zodat de kennis niet verdween en eventueel nieuwe generaties de keus hadden om het wiel weer te gebruiken (basisvrijheid keuze samenleving).

De hedendaagse wereldorde is niet bepaald een succes is. Hier halen ze hard uit naar Pinker. Verlichting bracht klimaatcrisis, onvrijheid en een zeer gevaarlijke bedreiging van de biodiversiteit en daarmee de natuur, waar we altijd zelf onderdeel van blijven. Het mag zo zijn, dat een gemiddelde Europeaan nu minder kans heeft om slachtoffer te worden van een misdrijf dan bijvoorbeeld 100 jaar geleden. Maar, zo stellen ze, te weten dat er mensen zijn die het heel erg vinden als jij slachtoffer wordt van zo’n misdrijf, geeft een heel ander soort gevoel van veiligheid en verbondenheid, dan de statistische veiligheid van Pinker. En meer dan ooit leven we geïsoleerd, vaak geïsoleerd, in “virtuele bubbels”, of eenpersoons cellen.