In Kwetsbaarheid herkennen we elkaar!

In iedere hartslag, ademtocht, of welke andere levenscyclus ook, weerklinkt de echo van zo’n 4,5 miljard jaar leven op aarde; feitelijk is na de samensmelting ieder pril individueel leven al op het punt gekomen dat haar toekomst grotendeels in het verleden ligt. En toch, in die kleine speelruimte die we hebben om vanuit nu richting toekomst te gaan, is alles gelegen dat ons betovert, dat ons gevoel van bestemming – purpose – geeft. In verbinding met onze herkomst, in de doorklinkende oer-echo’s van ons hele hebben en zijn, is er dat licht, exact dat "ding" waaraan Freddy Mercury zo mooi refereert in de door Brian May geschreven Queensong: What is this thing that builds our dreams, yet slips away from us? (Who wants to live forever).

Dat licht wordt geboren in elk organisme, en komt juist daardoor telkens weer uiterst kwetsbaar in de wereld. Het is van een geheel andere orde dan de ketting-, spiegel- en kralenwereld, waarmee wij trachten te ontkomen aan pijn en sterfelijkheid, onder meer door luchtkastelen te bouwen in de hoop op onsterfelijkheid met ondertussen haast de zekerheid van nog meer crises en wellicht het kwijtraken van alle menselijkheid. Juist nu, met kerst en oud en nieuw, staan we stil bij hoe we hier gekomen zijn en bij wat nu onze voornemens zijn. Zijn de oplossingen waar we op zijn gekomen de goede, of moeten we andere oplossingen kiezen? (voornemens is zo mooi re-solution in het Engels).

Voor mij persoonlijk was het een moeilijk jaar. Veel van de dingen waar ik me mee identificeerde raakte ik kwijt, ik ben me erg geïsoleerd gaan voelen. Aan de andere kant betekende dat ook de mogelijkheid om tot wederopbouw te komen, te mogen afstappen van het pad om (niet perse de goede) dingen zo goed mogelijk te doen, en me te richten op de goede dingen doen, wat resulteerde in een nieuwe kennislijn binnen het lectoraat: From SDG to IDG, how can I make this about me? Graag wil ik iedereen bedanken, die hieraan heeft bijgedragen. En gelukkig is het in mijn thuissituatie heel fijn gebleken, daar getuigt deze kerstclip van. Op fijne dagen van bezinning, op het vinden van purpose, en op een mooi 2023!

(355) deborah de graaf - YouTube

Op de hergeboorte van de Verbeelding!

Alweer een jaar voorbij. Een jaar waarin veel is veranderd, van oorlog binnen de Europese grenzen tot energiearmoede en klimaat crises. In onze nijverheid razen we door. Mijn wens is dat we onze dadendrang zullen decimeren in naam van een grootschalige herwaardering van de verbeelding. Waarom?

De NOS nieuws-site kopte dat het druk wordt op de maan, Europa, Japan, Verenigde Emiraten, China en Amerika zijn allen bezig om ruimtehavens te bouwen op de maan. Waar Jules Verne fantaseerde over ruimtevaart en Einstein genoeg had aan zijn viool, een potlood, gummetje en wat papier om tot grootse inzichten te komen, hebben wij, de zwak(ker) begaafde volgers, in naam van diezelfde(?) wetenschap aan de aardse materie niet meer genoeg. De Verlichtingsdroom werd als werkelijkheid een nachtmerrie; in steeds hogere versnelling werken we aan innovatie, op alle denkbare gebieden, van energie tot blockchain, van AI tot automobiliteit. Iedere innovatie vereist materiaal en arbeidskracht. Ondanks dat we de 8 miljardste wereldburger hebben mogen begroeten dit jaar is aan beide gebrek. De wereld is voor de mensheid niet meer groot genoeg. Op dit moment weegt de totale mensgemaakte massa meer dan al het organisch leven en is er dientengevolge een enorme massa extinctie van organisch leven gaande. Alleen al dit jaar kwam er wereldwijd een kleine 12 miljoen hectare woestijngrond bij, en raakten we meer dan heel Nederland inclusief territoriale wateren oppervlakte aan bos kwijt. Op 28 juli hadden we wereldwijd al alle materialen gebruikt die de planeet in 1 jaar kan regenereren, en door ontbossing en kwijtraken van ander organisch materiaal ten gunste van onze onstuitbare groei (infrastructuren en steden), schuift deze datum steeds verder op richting 1 januari.

Deze maand staat in het teken van het terugkerend licht, tot 21 december worden de dagen telkens donkerder, vanaf 22 december keert het licht terug. Symbolisch staat de kerstmis voor de geboorte van het licht. De gematerialiseerde Verlichtingsdroom blijkt vooral te verblinden, het licht aan het einde van de tunnel lijkt steeds meer een naderende sneltrein te zijn.

Niet economie, maar onze inventiviteit, onze menselijke natuur, is het kernprobleem. Om mee te kunnen komen in de digitale storm die volgens vooruitgangsgelovigen de mensheid zal redden, moet ieder kind zo’n “hoog” mogelijke opleidingsniveau bereiken. Maar redden van wat? Van opwarming van het klimaat? Van massaextinctie? Van vermindering van biodiversiteit? Regelmatig hoor ik mensen zeggen dat we in plaats van minder energie gebruiken, moeten zoeken naar betere energieopwekking, want dat er toch waarschijnlijk een massaextinctie plaats zal vinden, hopelijk elders, en dat ons nageslacht dan weer ruimte heeft voor …. (zucht) groei en Verlichting.

Ik geloof dat het hoogst tijd is om onze verantwoording te nemen. Onze menselijke natuur stelt ons in staat onze gebreken te compenseren door de ecologische omstandigheden aan te passen. Gebrek aan slagtanden compenseren we door messen te maken en gebruiken, gebrek aan vacht/warmte door een vuur aan te kunnen leggen of een beschutting te maken, etc. Kort, technologie is een onderdeel van menselijke natuur. Maar nu zijn we wereldwijd volledig losgezongen van de natuur, zelfs van onze eigen humane natuur (die naast aanpassen aan externe condities door Creatie, ook bestaat uit liefhebben, zorgen, etc); technologieontwikkeling en implementatie raast als een bosbrand over de planeet/ecologie. Economie is dan ook een gevolg van technologieontwikkeling, niet de oorzaak. Mensen die zien dat het zo niet langer kan, richten zich nu nog praktisch volledig op het gevolg (economie dus).

Mijn hoop voor 2023 is dat we meer en meer de olifant in de kamer – ons natuurlijke inventiviteit – gaan zien. Er is niets mis met inventiviteit, maar wel met de tsunami – synchroniciteit – die ze nu teweegbrengt. Ik moet denken aan de voetgangers Millennium Bridge in Londen, die 2 dagen na opening, weer werd gesloten. De brug bleek stabiel, totdat er meer dan een specifiek aantal mensen tegelijk op het brugdek liepen, waarna de stappen van die mensen de brug in beweging – aan het wiebelen - brachten, waarna de mensen om hun stabiliteit te behouden mee gingen bewegen met de brug. Dat heet synchronisatie, waardoor de trillingen van de brug en de mensen op de brug synchroon in 1 beweging begonnen te “oscilleren”. Dit verschijnsel - als één machine synchroniseren, is wat nu met onze inventiviteit gebeurt. Einstein: “logica brengt je van A naar B. Verbeelding brengt je overal.” Nogmaals, op de hergeboorte van de Verbeelding!

Impact ondernemen

Impact ondernemen gaat over de transitie van economie centraal, naar het centraal stellen van het hele ecosysteem, inclusief de (menselijke) natuur en het milieu, waaronder het klimaat. MIT onderzoeker Otto Scharmer beschrijft deze transitie aan de hand van 4 verschillende systemen: systeem 1.0, dat opbrengsten (bezit) voor macht- en autoriteit structuren als basis heeft (input- and authority-centric); systeem 2.0, dat gericht is op efficiëntie en zoveel mogelijk resultaat (pdca systemen etc, output- and efficiency-centric); systeem 3.0, dat de gebruiker en gepersonifieerde uitkomsten centraal stelt (outcome- and user-centric) en, tenslotte, systeem 4.0, dat de gezondheid van het hele systeem centraal stelt, en dus van verzuilde visie naar een echte eco-systeemdynamica is overgegaan (regenerative- and ecosystem-centric). Scharmer stelt vervolgens dat grote crises van dit moment – klimaat, biodiversiteit, extinctie van soorten, ongebreidelde groei – vragen om 4.0 als systeem van aanpak, maar dat onze economische en politieke responsen nog vooral zitten in 1.0 (bijvoorbeeld de Poetin oorlog in Ukraine) en 2.0. Onze responsen zijn geautomatiseerd, door een paar honderd jaar “vooruitgang” denken, waarin we de natuur en ook de mensheid zelf als economisch gemeengoed (commodity) zijn gaan zien. Big-tech bedrijven, aldus Scharmer, demonstreren dit doordat ze zonder enige discussie, of zelfs bewustzijn  het eigenaarschap van onze persoonlijke data en ervaringen bijvoorbeeld op Facebook van ons hebben afgenomen, tot gemeengoed hebben gemaakt (wederom bezit en autoriteit, 1.0 en tevens personificatie op grond van uitkomsten, systeem 3.0). Daarmee pakken ze letterlijk onze systeem 2.0 overheid in (1.0 en 3.0).

Dit alles betreft een schending van onze menselijke ecologie, de menselijke natuur, die net als de natuur, niet als handelswaar of gemeengoed mag worden afgenomen. Sociaal impact ondernemen gaat dus over de menselijke natuur. Wat is onze natuur?

Bij het beantwoorden van deze vraag, knelt de schoen. Want onze natuur is … technologie! Wij zijn een inventieve soort, we creëren om beter aangepast te zijn aan onze ecologische omgeving. Geen slagtanden, of geen vacht, geen probleem, we maken messen en zetten vuur naar onze hand. Geen spijsverteringskanaal voor bepaalde planten? We koken in pannen en potten. Wij hebben tal van “gebreken” door middel van inventiviteit kunnen outsourcen naar externe technologische processen, zoals spijsvertering naar potten en pannen, en geheugen naar kleitabletten, boeken en nu smart devices. Gevolg van onze natuurlijke technische inventiviteit is cultuur, via culturele gebruiken delen we onze innovaties. Een ander gevolg is economie. Als ik het zo opschrijf, is dit niet moeilijk te volgen. Toch plaatsen we steevast het paard achter de wagen, door te stellen dat economie de oorzaak is van de ongebreidelde technologische progressie, waarmee we nu in volgens Nobelprijswinnaar Paul Crutzen beland zijn in het antropoceen (tijdperk waarin menselijke activiteit van invloed is op de aarde en het klimaat).

Om sociaal impact ondernemen te begrijpen, is niet eenvoudig. Dat economische groei ten koste is gegaan van ecologisch evenwicht, is iets waar praktisch iedereen het over eens is. De totale massa van mensgemaakte materialen weegt meer dan al het leven op de planeet bij elkaar. Om op de voet te kunnen leven waarop we vandaag de dag leven, wereldwijd, zijn meerdere planeten als bron nodig. Maar, economie is een gevolg van onze inventiviteit, die door copy-paste technieken (vanaf de boekdrukkunst, tot industrialisatie en nu digitale transformatie) exponentieel in alle denkbare richtingen tegelijk groeit, en daarbij zowel materiaal (waar we al veel te veel van in gebruik hebben) en arbeidskracht gebruikt (waarvan we zelfs met 8 miljard mensen nog steeds te weinig menen te hebben). De olifant in de kamer is toch echt technologie, onze menselijke inventiviteit. Misschien nog vervelender gezegd, onze aard. Door economie – een gevolg dus van onze inventiviteit – als oorzaak van de problemen te zien, ontlopen we die ene, vervelende conclusie: de mensheid is een plaag!

Economische krimp (krimp van het gevolg) kan niet zonder krimp in onze productie! Sociaal impact ondernemen doet recht aan onze natuur – innovatie, technologie – en tevens aan de gevolgen daarvan in het ecologische geheel. Hiermee is dit werkelijk de meesterproef van het impactondernemen. Mooie voorbeelden zijn stroboxbouw, regionaal en kleinschalig. Maar ook zorg, werk in de leefwereld in plaats van in de systeemwereld, mag gelden als voorbeeld.

Tussen kunst en kitsch

Sinds augustus werk ik intensief samen met Arjan Middelkoop - adviseur (sociaal) impact ondernemen bij ROZ-groep in Twente – , en dat is bijzonder inspirerend. Arjan is van origine beeldend kunstenaar, en zijn gave om continu op een andere – associatieve – manier naar de wereld te kijken en zo tal van ideeën met elkaar te verbinden, heeft hij in zijn carrière op het gebied van impact ondernemen weten te vertalen naar het sociale en economische domein, met als resultaat/inzet een enorm netwerk van mensen die met elkaar proberen niet alleen de dingen zo goed mogelijk te doen vanuit een economisch perspectief, maar ook het goede te doen vanuit een ecologisch perspectief, waarbij de menselijke natuur grotendeels ook onder die ecologie gerekend mag worden. In de afgelopen maanden is een groot aantal inzicht-gevende associaties de revue gepasseerd. Vanuit mijn theoretische kaders ben ik me enorm bewust geworden, dat verandering richting een houdbare en duurzame wereld, begint bij ondernemers. Impact ondernemen is eigenlijk een vreemde naam, want het gaat er bij impact ondernemen juist om de ecologische voetafdruk te verkleinen; je maakt ecologisch impact door de ecologische belasting van het ondernemen te verminderen, of zelfs de economische groei te remmen om zo de ecologie te laten herstellen/groeien.

Eén zo’n inzichtelijke associatie wil ik u niet onthouden: tussen kunst en kitsch! Volgens Arjan is in veel gevallen impact ondernemen meer kitsch dan kunst. Op veel bedrijven en ook kennisinstellingen wapperen de SDG vlaggen; de VN stelden 17 doelen op – Sustainable Development Goals genoemd – als doelstelling voor 2030 om naar een ecologisch (klimaat/natuur etc.) houdbare planeet te komen. Maar als je dan kijkt wat die bedrijven doen, dan gaat het streven naar sustainablity (impact) vaak niet verder dan lippendienst, of één afdeling die dit bepleit. Kitsch, volgens Arjan. De kunst is, deze kitsch – waar vaak oprechte en goede intenties aan ten grondslag liggen – tot kunst te verheffen. Oh, zeker, soms is duurzaamheid pure greenwashing, of purpose washing, een manier om economisch de zakken te vullen met gedachtengoed dat nu de wind mee lijkt te hebben. Maar vaak zijn er dan toch mensen bij betrokken, zelfs bij de compleet “verziekte” bedrijven waar de SDG-vlaggen puur voor eigen winstbejag wapperen, in zo'n bedrijf met oprechte(re) bedoelingen. Zij kunnen alsnog de kitsch omvormen tot kunst. Daarom, zo stelt Arjan, mag je zelfs als beeldend kunstenaar nooit minachtend doen over kitsch. Kitsch kan het begin zijn van de noodzakelijke verandering naar impact ondernemerschap.

Ik denk terug aan mijn jeugd. Mijn ouders waren gek op klassieke muziek en schuwden daarbij niet moderne (kunst) componisten, zoals Peter Schat en Louis Andriessen. Als kind ging mij dat boven de pet. Ik luisterde graag naar James Last, wat toen gold als kitsch. Later ben ik alsnog ook gek geworden op kunst. Ook met betrekking tot impact ondernemen, kan ongetwijfeld zelfs bij een oliemaatschappij, of BigTech instelling, de kitscherige kiem (SDG-vlag) uitgroeien tot echte verandering, en dus tot impact (het blijft een dubbelzinnig woord, want dit soort bedrijven hun letterlijke “impact” is juist het probleem. Zo worden de IDG’s ondersteund door onder meer Spotify en Ikea!

 Bij Saxion hebben wij Living technology als thema, en ook bij ons wapperen de SDG-vlaggen op onze gebouwen. Living in de context van technologie slaat op mensen, impact in de SDG-betekenis, wordt dan “vanzelf” sociale impact, de menselijke ecologie/natuur betreffende. Juist hierom is mijn samenwerking met Arjan, die expert is op sociaal impact ondernemen, bijna vanzelfsprekend. Deze week stond kritiek op kennisinstellingen centraal. In een opiniestuk van de U-today schrijft een student dat hij alleen technieken leert die de ouder (foute) handelwijzen (fossiele brandstof, bv) in stand houden. Hij stopt. Ook op de Erasmus Universiteit waren betogingen, omdat de universiteiten te weinig echt doen met SDG.

Op Saxion hebben we een Green Office, waarmee Ingrid Bles en haar team initiatieven ontplooien, en daarnaast laten zien wat anderen binnen Saxion doen. Daarmee verbinden ze mensen, zodat hun impact kan groeien. Marike Lammers heeft met haar team, de Saxion Onderwijs Innovatie Hub, en met hulp van Paul Edauw, een reeks prachtige impactvolle leergangen ontwikkeld die gebruik maken van het Saxion EYE model en die bijdragen aan de missie om purpose driven learning te verzorgen. Trots kan ik zeggen dat wij op Saxion echt bezig zijn om van Kitsch Kunst te maken en met de hulp van genoemde collega’s en Arjan, hoop ik hieraan bij te mogen dragen.