Tegenstrijdige feiten?

Feiten laten zich niet altijd eenduidig ordenen. Een voorbeeld vormt de uitspraak "Jong zijn wordt overschat". (één van de acteurs in de film Freakier Friday hoorde ik dat zeggen). Evenzeer geldt het omgekeerde, "jong zijn wordt onderschat". Feiten zijn perspectief afhankelijk, en een perspectief vereist een verhaal, of, iets formeler, een theorie (of "theorette"). Een tweede voorbeeld vormt een pianist die op de radio telkens gevraagd wordt te kiezen uit twee componisten: Bach of Mozart, en als hij dan bijvoorbeeld Mozart kiest, is de volgende vraag Mozart of Brahms. Na een tijdje is hij zo terecht gekomen bij Rachmaninov of Copland, als hij kiest voor Rachmaninov. Bij Rachmaninov of Bach kiest hij voor … Bach. Dit is onlogisch: Bach zou onder alle volgende componisten moeten staan, en nu staat die boven alle componisten die na hem als meer geliefd werden genoemd. Ook hier geldt dat perspectief bepalend is; bij elk gepresenteerd duo vergelijk je beide componisten en komt er een bepaald perspectief naar voren (beroemdste componisten, classicisten, pianomuziek, etc.). Anders gezegd, onze werkelijkheid is altijd een perspectief op wat zich aan ons voordoet, en vereist hierin een telkens (iets) ander verhaal. In de wetenschap is het geloof in grote alles overkoepelende verhalen al zeker honderd jaar geleden verlaten.

Hetgeen hierboven wordt beschreven, wordt meer formeel non-transitiviteit genoemd. Een bekende demonstratie van non-transitiviteit is het spel "steen, papier, schaar". De schaar verslaat het papier (knipt het in stukken), het papier verslaat de steen (het bedekt de steen), maar de steen verslaat de schaar (de steen maakt de schaar bot). Het betreft dus een cyclische orde: steen < papier < schaar < steen < papier … etc. Dit wordt ook wel een nulsom orde (of spel) genoemd. Een keten die als orde (opeenvolging) geen cyclische effecten heeft, noemen we transitief, en hierbinnen valt dan rechtstreeks te argumenteren in kwalificaties. Rekenen, argumenteren, en logica is verreweg het eenvoudigst in transitieve werkelijkheden. Getallen zijn geordend van klein naar groot, en daardoor is de telbare werkelijkheid het meest toegankelijk voor transitieve argumentatie. Echter, praktisch alles dat er voor ons echt toe doet is … nontransitief.

Het behoeft nauwelijks betoog dat we momenteel een sterk geloof hebben in de telbare wereld. We noemen data goud, spreken van de digitale transformatie en hechten waarde aan de quantified self. Deze begrippen geven invulling aan ons geloof in een telbare, kenbare en dus logisch (transitieve) wereld, een wereld die, zo geloven wij, wij als mens indien we haar kennen steeds beter (duurzamer, comfortabeler) kunnen beheersen (of minstens beheren). Gevolg is dat vele non-transitieve elementen die onze werelden vormen vanuit vele unieke en gedeelde perspectieven niet of onvoldoende worden (h)erkend. Daardoor praten we vaak langs elkaar heen, vanuit ons eigen gelijk, en lukt het ons niet om een overstijgend perspectief te vinden. Met andere woorden, laten we alsjeblieft ons best doen, te erkennen dat er, juist als het er echt toe doet, vele waarheden tegelijkertijd zijn. Tegenstrijdigheden horen bij ons leven, bij de non-transitiviteit. Door alle successen in digitale technologie, raken we hierop naar mijn mening veel te veel het zicht kwijt, en bouwen we een verwrongen schijn transitieve werkelijkheid, die in strijd is met het leven zelf. Mijn lief roept het op in onze nieuwe kerstsong, die op 6 december uitkomt: Let's agree to disagree!

De maan en het leven ("Maanleven"), foto Victorine de Graaf

Menselijke grondstoffen

Terwijl ik met Miep (onze onvolprezen zwarte labrador) in alle vroegte aan het wandelen ben, gaat mijn telefoon. Victorine belt, en feliciteert me met onze trouwdag. Verrek, 11-11-99, vandaag precies 26 jaar geleden. Neem ik haar te veel voor lief? Nee, als er nog anarchie in mij huist, is het wel in mijn liefde voor haar. Beschaamd loop ik door. Ik peins. De wereld zoals die zich aan ons voor doet, moet je niet voor lief nemen... De essentiele technologieën, waarop onze mondiale wereld draait, waren al bedacht voordat zelfs de oudste nu nog levende mens op aarde werd geboren. We hebben deze wereld geerfd; in de gebaande paden, dragen we onze steentjes bij aan vervolmaking... 

Althans, dat denken of hopen we. Maar staan we er wel eens bij stil of dit allemaal wel zo verstandig is? Staan we er wel eens bij stil wat al die enorme versterking van menselijke aspecten door automobiliteit, rekenkracht, of uberhaupt zaken als taal en communicatietechnologie met ons doet? Wat dit doet met onze menselijke "grondstoffen", zoals motivatie of liefde? Leven we niet veel te veel in verwachtingen, in automatismen en gewoontes en te weinig in verwondering, in anarchie?

In mijn vorige blog stelde ik dat kan worden beargumenteerd dat automatiseren altijd twijfelachtig is, omdat het vroeg of laat grondstoffen “gedachteloos” opslokt zonder het equilibrium waaraan ze onttrokken worden in termen van groei en herstel voldoende in ogenschouw te houden. Ik stelde dat het automatiseren van menselijke omgang (social media, interesses afleiden via algoritmes, chat GPT) en kunst (plaatjes, muziek en film AI generatie) het allerlaagste wat je kunt doen. Maar het lijkt onstuitbaar, het wordt met de dag algemener. Naast AI gegenereerde teksten, zie ik op Linkedin bij steeds meer posts dezelde soort kenmerkende AI gegenereerde plaatjes, terwijl iedereen een fototoestel van zeer hoge kwaliteit in zijn/haar smartphone letterlijk voor het grijpen heeft. 

Dit is wat automatiseren doet, het gaat al snel een leven op zichzelf leiden, dat wij mensen als vanzelfsprekend gaan zien. Dat het internet en daarbij zaken als de race naar continue vergroting van rekenkracht in chips enorm veel energie en middelen vereist (ten koste gaat van leven op onze planeet en gevolgen heeft in termen van vervuiling, klimaatverandering en afname van biodiversiteit), nemen we voor lief. Haast nog erger is dat we nog niet een begin van een idee hebben van wat dit alles kost in termen van menselijke grondstoffen; onze creativiteit, onze trots, onze liefde en genegenheid voor elkaar, onze interesse, motivatie, ambitie, ambachtelijkheid, etc. zijn we geneigd volledig buiten beschouwing te houden.              

Victorine en ik op 11 november 1999

De inzet van machines om onze positie op de apenrots te verbeteren, heeft een lange geschiedenis. Gisteren zagen mijn jongste dochter Dorinthe en ik een prachtige nieuwe verfilming van Mary Shelley's geniale roman Frankenstein, a modern Prometheus, uit 1818. In de roman, die Mary (zij was een nicht van die andere geniale vrouw Ada Lovelace, die de computer uitvond) op 18 jarige leeftijd schreef, laat ze zien dat in ons streven om Homo Deus (God, een scheppende super-aap) te worden, we de gevolgen negeren van onze technologische creaties die – eenmaal geschapen – niet ongedaan kunnen worden gemaakt. Het buiten beschouwing laten van de gevolgen van de inzet van grondstoffen verslindende machines, deden we eerder toen we onze menselijke mobiliteit (te voet) steeds vaker gingen vervangen, eerst door inzet van mede organismen (ezels, paarden) en sinds de negentiende eeuw door de inzet van machines (motoren, vliegmachines, etc.). Automobiliteit gaat slechts in allerlaatste instantie om de gemotoriseerde koetsjes, waar wij ons volledig op focussen. Onafhankelijk van hoe de koetsjes gemotoriseerd zijn (al zou het zuiver met wind kunnen), zijn de infrastructuren die ze nodig hebben enorm “demanding” in termen van grondstoffen (miljoenen kubieke meters asfalt voor de wegen, die dwars door de natuur heen snijden, vangrails, drainage buizen etc. etc., zie deze eerdere blog).

Overigens is het zeer veelzeggend dat na ruim een eeuw automobiliteit en een eeuw vliegmobiliteit we nog steeds niet systematisch zicht hebben op de gevolgen hiervan op menselijke grondstoffen. Natuurlijk zijn er verbanden gelegd tussen de mobiele mens (Homo Mobiles) en psychopathologie, waaronder borderline personality disorder. Maar stel de vraag maar eens aan een psycholoog, psychiater, pedagoog, antropoloog of socioloog in je omgeving, en je zult verbaasd staan. Veel improvisatie, nog niet een begin van een eenduidig antwoord...

Het feit dat ik nooit een dag zonder haar heb willen zijn, maakt dat ik echt geloof dat liefde van een andere orde is. Liefde ligt buiten de materialisatie, buiten de gebaande paden, de snelwegen en automatismen. Ze ligt in het hart, waar ook de essentiele kunsten veilig liggen afgeschermd. I've chosen love!

Muziek te grabbel

Voor popmuziek geldt het nog veel sterker dan voor gecomponeerde (klassieke en moderne) muziek, maar alle muziek is gebaseerd op traditie. Preciezer, op vele culturele tradities. De liedjes van Taylor Swift, bijvoorbeeld, kan je binnen een liedtraditie plaatsen (met vaste stijlkenmerken bv met betrekking tot instrumentkeus, opbouw intro, couplet, refrein en brug), of binnen een traditie van countrypop. Mede hierdoor kan je direct bij de eerste keer horen al meeneuriën met grote delen van het refrein en couplet. Als een artiest zoals Taylor Swift dan ook haar muziek na een deal van haar belangenbehartiger (platenmaatschappij) weggeeft aan een BigTech bedrijf om hun AI mee te trainen, geeft ze niet alleen zichzelf weg, maar vooral ook de culturele bouwstenen waar haar liedjes (net als alle andere liedjes op de wereld) op gebaseerd zijn. Ook Elton John en Billie Eilish hebben toegestemd in dat hun platenmaatschappijen (Universal, Sony en Warner Music) hun aanklacht naar AI muziek startups Udio en Suno hebben omgezet in een verdienmodel. Hiermee is het hek nog verder van de dam, mensen kunnen met een druk op de knop perfect geproduceerde shit produceren met hun naam erop in de stijl van deze artiesten (en alle andere namen die deze maatschappijen uitbrengen).

Je kunt betogen dat automatiseren altijd twijfelachtig is, omdat het vroeg of laat grondstoffen “gedachteloos” opslokt zonder het equilibrium waaraan ze onttrokken worden in termen van groei en herstel voldoende in ogenschouw te houden. Kunst automatiseren is naar mijn mening wel het allerlaagste wat je kunt doen. Als mede bedenker/bouwer van een van de eerste generatieve muziek AI systemen, weet ik helaas echt waar ik het over heb. Ter verdediging hadden wij eind jaren 80 begin jaren 90 nooit verwacht dat dit zo algemeen en groot zou worden, simpelweg omdat het internet zoals het nu bestaat nog niet bestond. Maar goed, kunst mag niet geautomatiseerd worden geproduceerd. Hetzelfde geldt voor literatuur, columns, gedichten en andere schrijfkunst, en natuurlijk voor beeldende kunst en film. Dat roem vaak het gevolg is van automatisering is al sinds de massamedia (radio en later TV) bijna zonder uitzondering het geval, en is vervelend maar tot daar aan toe. Dus dat voor Taylor Swift in een Nederlands stadion het halve land uitloopt en dat voor de even talentvolle singer-songwriter bij mij in de straat nog niet eens het buurtcafé gevuld kan worden, is een gevolg van geautomatiseerde marketing en distributiemachines, waarin de bijdragen van media en journalistiek even onvermijdelijk als “vrijwillige” lijken te zijn. Nogmaals, automatiseren leidt onherroepelijk en altijd tot twijfelachtige praktijken, maar het automatiseren van kunstzinnige processen zelf, is simpelweg fout. Dank aan Elton John, Billie Eilish en mevrouw Swift, jullie geven in je zelfoverschatting een cultuur weg, waar miljoenen artiesten groot en klein met hart en ziel aan werk(t)en. Billie, Taylor en Elton zijn slechts de gezichten van de grote merken (de gezichten/labels) en dat is het dramatische hierachter, de grote platenmaatschappijen zijn overstag gegaan, en via deze "labels" wordt dat nu publiek bekend gemaakt.

Het bericht van RTL boulevard

Billie Eilish geeft de helft van haar inkomsten aan goede doelen. Mooi! Maar... waarom geven mensen zoals zij, die toevallig op het goede moment op de juiste plaats stonden en zo de vruchten van geautomatiseerde processen in een onmetelijke overdaad verkregen, deze overschotten aan goede doelen? Ja, het is beter dan de overtollige oogsten doordraaien (drugs, exorbitante huizen, seks en rock and roll). Maar in een democratie heffen we geld ten gunste van het algemeen belang via belastingen. Door ons gekozen politici kunnen dan kiezen hoe ze het geld terug laten stromen in de gemeenschap. Is het bijvoorbeeld niet gek dat praktisch ieder plaatselijk poppodium zwaar gesubsidieerd moet worden om niet ten onder te gaan, terwijl sommige artiesten (“topmerken”) in het segment exorbitant verdienen? Evenzeer geldt dat voor voetbal. Amateurvoetbal kan vaak moeilijk rondkomen, terwijl sommige profs tot de rijken der aarden behoren... Als deze sterren dan ook nog een belastingparadijs opzoeken (belasting ontduiken) en vervolgens zelf bepalen aan welke doelen ze schenken, wordt, wat kort door de bocht gesteld, de democratie verwanseld. Al met al wordt de gemeenschap door onder meer BigTech en haar geautomatiseerde aandachtsindustrie behoorlijk verziekt.

Gelukkig zijn er ook nog bijna 200 menselijke beschavingen op de planeet die volledig geïsoleerd bestaan van onze technische en (schijn)democratische "zegeningen", dus zonder elektriciteit, massa mobiliteit en media. Hun communicatietechnologie gaat niet verder dan de woorden, de symbolen en rituelen, waarmee ze verbonden leven met hun habitat, zonder automatiseren. Zij nemen niet meer dan de natuur ze geeft. Het grootste gevaar, zo cynisch is het, zijn wij, of beter, onze social media influencers, die ze cultuur willen brengen, maar die ziekten met zich meedragen waardoor ook deze volksstammen met uitsterven bedreigd zijn. Zullen wij, in plaats van te kijken hoe we in Europa minder afhankelijk kunnen leven van Amerikaanse BigTech, kijken hoe we uberhaupt met minder tech kunnen leven? We hebben altijd onze mond vol van digitaliseren, maar als je een simpel proces als het stemmen zo betrouwbaar mogelijk wilt doen, moet het …. analoog! Tijd om ons te bevrijden van generatieve AI, zeker in de kunsten!