China

De afgelopen week was ik samen met collega's van een paar (andere) Nederlandse universiteiten in China. De dag dat we vertrokken trok de fractievoorzitter van de regeerpartij in Nederland, Klaas Dijkhof, de aandacht door de partijleiders van partijen die het behoud van de planeet en de daaraan gekoppelde milieuafspraken wel serieus nemen, "drammers" te noemen. De "gewone man" moet volgens deze voormalig minister van defensie nu vooral niet de dupe worden van de kosten die met het behoud gemoeid zijn. De gewone man moet lekker door kunnen gaan met zijn leven, inclusief de vervuiling ...

Laat ik het maar opbiechten. Op zo'n moment roept een stem in mij dat de democratie dood is. Schuldbewust stap ik in het vliegtuig naar Beijing, om over het ontwikkelen van een kunstmatig brein te praten. De avond voor ons vertrek ging ik in Groningen met mijn vrouw naar de theatershow "Save the earth", ter nagedachtenis aan de astronaut Wubbo Ockels. Met betrekking tot het milieu is het, zo hoorden we tijdens de show, 5 voor 12. In China aangekomen valt direct op dat praktisch niemand zich op straat begeeft zonder mondkapje. Overal ruik je de vervuiling, de atmosfeer is gevuld met uitlaatgassen en stoffen. In China is het 5 over 12. Overal is smog, en auto's die langer dan een dag geleden gewassen zijn zitten onder een laag regelmatig verdeelde stof. Ongewild moet ik denken aán de Disney-film Wall-e.

Op alle adressen die we bezoeken worden we met alle egards ontvangen. Zo ook  door de Chinese collega's van één van de topuniversiteiten van het land. Enorm fijne en ook verrassend open mensen. Tijdens het eten komt ook het milieubeleid aan bod. Juist omdat het hier zo ver is gekomen, wordt er alles op gezet om milieubeheersing alsnog op te pakken. Milieuneutraal beleid is onvoldoende, er wordt gestreefd naar een negatief CO2 beleid. Ik vertel over Dijkhoff. Ze kijken me serieus aan en zeggen dat het zwabberende beleid kenmerkend is voor "het Westen". Tegen de tijd dat de eerste stappen zijn gezet, wordt alles weer overhoop getrokken omdat een nieuwe regering aantreedt. Alles dat in een beginfase van opbouw is, loopt het grote risico weer volledig ongedaan gemaakt te worden, zo krijgen we te horen.

Denkend aan Holland, zie ik niet meer zoals de Nederlandse dichter Hendrik Marsman brede rivieren, maar hoor ik populisten die minderwaardigheidsgevoelens overschreeuwen met een ongepaste superioriteitswaan. Je zou ze soms hun communicatiekanalen willen ontnemen, want ze maken meer kapot dan dat hun recht op meningsuiting waard lijkt te zijn. Het is een moeilijke kwestie, want ik ben erg voor dit recht, en vind dat hooguit bij terrorisme dit recht tijdelijk ondergeschikt gemaakt mag worden aan het algemene belang. Maar dan opnieuw, is niet het behoud van de planeet ons allergrootste belang? Mag een politicus die serieus genomen wordt zich zo opstellen als Dijkhoff deed? Zo ver van huis droom ik weg, ik denk nog steeds aan Holland, maar nu vanuit mijn nieuwe Chinese perspectief. Mijn gastheren doorbreken mijn gedachtestroom. Ze hebben het gelukkig nog over "ons" zwenkend politiek systeem. Alleen multinationals kunnen zich grotendeels aan dit zwenkende beleid onttrekken, en dat is schijnbaar jullie grootste houvast, zo krijgen we te horen.

Op mijn hotelkamer in de nacht voor de terugreis overdenk ik de week. Het voelt alsof ik nieuwe vrienden heb, mijn reisgenoten en de Chinese mensen waar we zo intensief mee zijn opgetrokken. Op de universiteit zagen we jonge mensen, studenten en promovendi, met een uitermate goed verstand en een grote mate van openheid en eigenheid. We zagen in een gamefabriek hele afdelingen met mensen die hier ongetwijfeld bijna allemaal een diagnose ASS zouden hebben gehad. Ik merk dit op naar de baas. Hij lacht en zegt dat dat inderdaad bij ons zo gaat, maar dat mensen met zulke grote talenten per definitie bijzonder zijn en dat juist dat maakt dat hij ze inhuurt. Natuurlijk zie ik ook schaduwkanten. Zaken als mensenrechten onttrokken zich tijdens mijn reis volledig aan mijn zicht en daar kan ik dan ook niets over zeggen. Thuiswerken bestaat niet, de dagen op kantoor zijn erg lang. Tijdens onze rondleiding liggen sommige "nerds" (waaronder afgestudeerde programmeurs, muzikanten, grafisch ontwerpers en wiskundigen) te slapen, met hun hoofd op het toetsenbord. De baas kijkt er niet van op.

Een merkwaardig gevoel bekruipt me. Altijd heb ik gedacht dat de Chinezen onze democratie en cultuur niet begrijpen en dat China mede daardoor een derde wereld land is geworden, want natuurlijk weet ik dat ze tot in de Verlichting ons altijd de baas waren. Nu begin ik te begrijpen dat ze dat ondertussen al lang weer opnieuw zijn. Wij allemaal, inclusief onze "machthebbers" - de politici, journalisten en (andere) populisten inclusief de gele hesjes organisatoren - moeten ons in een hoekje gaan zitten schamen. Als het bij ons eerder 12 uur geworden was, was de planeet beslist verloren. Gelukkig is China heel groot en wat er in gang wordt gezet wordt met veel geduld en verstand doorgezet. Misschien is het nog niet te laat!

Inspireren

Het is van alle tijden dat machthebbers niet graag rechtstreeks zelf de confrontatie aan gaan met andere machthebbers, omdat macht, net als vrijheid, altijd zo ver strekt als het kan gaan zonder door andere machten of vrijheden te worden ingeperkt. In het verleden had men onder meer vloten, legers en strategieën om de grenzen op te zoeken, tegenwoordig hebben we daar onder meer ICT voor. Hoe zit dat?

Vrijheid en macht zijn primaire resultanten van menselijke (en dierlijke) interactie, een soort "bijproduct" van cognitieve interactionele inspanning. Echter, juist omdat mensen in vergelijking met andere primaten (en mensapen) in opvallend grote verbanden kunnen "opereren" (samenwerken, maar ook strijden), zijn macht en vrijheid in zowel de menselijke omgangsvormen als ook in de individuele idealen een zelfstandige rol gaan spelen. Dat heeft ons heel veel gebracht: innovaties en goede ideeën krijgen "vanzelf" een steeds verder reikend podium en er is veel tolerantie en de neiging de confrontatie zo lang mogelijk uit de weg te gaan. Echter, als dat niet meer lukt is de strijd ook door alle innovaties potentieel vernietigend. Een opmerking in een historische roman spreekt in dit verband boekdelen: Een 17de eeuwse onderdaan stuurt een brief aan een koning, waarin hij zegt dat er heel wat minder oorlog zou zijn als de heersers het lef zouden hebben elkaar aan te spreken. Om niet alleen naar elkaar te pronken met het houden van luxe feesten, muziek, kunst en dure huizen, maar ook ter zaken te durven komen als de onderlinge belangen met elkaar botsen. De zeventiende eeuwse aristocraten die macht hadden zijn tegenwoordig getransformeerd tot de directies van multinationals. De feesten en muziek en controlerende macht wordt onder meer uitgeoefend door ICT systemen, die moeten registreren wat iedereen waar, wanneer en hoe lang doet. In dit geval "vervangt" het systeem de niet expliciet gemaakte sturing van de manager (teamleider, directeur etc) naar de "onderdanen" (medewerkers, uitvoerders), juist zoals de zeventiende eeuwse legers waren gericht op behoud van de machtsverdelingen en eventueel uitbreiding ("verbetering en groei").

In de loop van de tijd zijn er veel "hulpmiddelen" bedacht om de macht van de heersers (en/of de onmacht van de onderdanen) zichtbaar te maken, in de hoop dat het onderwerpen aan die macht door onderdanen zou volgen. Bijvoorbeeld imponerende kleding, schoudervulling, uniformen (ook om onderdanen figuurlijk een kopje kleiner te maken door individuele keuzevrijheid zichtbaar af te nemen), hoge stoelen, grote kantoorkamers, kantoortuinen etc. Elke multinational kan gezien worden als een staat binnen een veelheid aan staten, en daarmee zijn de oude geografische landsgrenzen (macht- en vrijheidsgrenzen) gedeeltelijk vervaagd of virtueel geworden. Het nieuwe werken (combinatie van thuiswerken en op het bedrijf, waardoor vrijheden om bijvoorbeeld participatietaken te kunnen oppakken kunnen worden gecombineerd met werken voor een organisatie), kan gezien worden als een soortgelijke vervaging van de grenzen tussen arbeid en privé. Maar mensen zijn daarbij zeker geen eigen baas. Het werk heeft ze nu ook thuis gedeeltelijk in haar macht, ten minste, als het "goed" is.

Ook hele oude mensen, die zelf al lang niet meer werken, kunnen zich iets voorstellen bij het nieuwe werken, als ze vroeger hebben gestudeerd. Want in een studie was er ook geen ontsnappen mogelijk; waar je ook was (op de universiteit, bij de studievereniging of thuis), overal moest aan de doelen worden gedacht en gewerkt. 24/7. Precies hierom is groot leiderschap ook nu een zegen. Een leider die duidelijk is in wat er van je verwacht wordt, zich niet achter ICT programma's "die nu eenmaal wel ingevuld moeten worden" verschuilt. Een leider zonder gebrek aan lef om mensen echt aan te spreken, spreekt aan. Letterlijk en figuurlijk. Aanspreken is vooral ook waarderen, op waarde kunnen schatten van de activiteiten van de medewerkers in het licht van de doelen, of beter, de bedoeling. Inspireren. De directeur van mijn academie is zo'n leider, en daar ben ik ontzettend blij mee!

Bewogen

Ongeveer een jaar geleden schreef ik een blog over emoties, die ik afsloot met de belofte hier snel een vervolg aan te geven. In onze levens spelen emoties een enorm belangrijke rol, ze zijn als het ware de brandstof voor onze motivatie om dingen te doen of juist te laten. Echter, net als in mijn blog is de belangstelling voor emoties in de psychologische literatuur bij lange na niet in lijn met hun belang voor ons alledaags leven. Op basis van een biologisch verankerd alfabet van zes basisemoties - angst, blijheid, afschuw, boosheid, verrassing en verdriet - bouwen we door culturele en cognitieve processen een heel palet van hogere orde (samengestelde) emoties. Nostalgie, melancholie, gezelligheid, onbestemdheid, je geïnspireerd voelen, of geïsoleerd, enzovoort. In tegenstelling tot de basisemoties zijn samengestelde emoties zowel cultureel als historisch van aard. Omdat samengestelde (complexe) emoties niet zijn aangeboren, worden ze door onder meer Aristoteles en velen na hem gezien als richtinggevend aan onze levens. Via deze samengestelde emoties kunnen we worden wie we willen zijn, ze vormen de brandstof in de richting van de door ons gewenste deugden. Moedig, bijvoorbeeld, is bijna niemand bij geboorte, maar kan je zeker worden door de wens het te zijn en veel oefening (vallen en opstaan). Samengestelde emoties zijn volgens het Aristoteles- denken niet aangeboren en juist daarom zo interessant om te bestuderen.

De verhouding tussen basis en samengestelde emoties kan worden vergeleken met verhalen: een aantal basiscategorieën zijn universeel, maar de thema's en inhouden van verhalen evolueren mee met de geschiedenis waarin de vertellers gesitueerd zijn. Grote vertellers en schrijvers vernieuwen, vertellen en hertellen. Kortom, complexe emoties, verhalen en taal vormen een historisch gesitueerde drie-eenheid. Door de verhalen die cultureel op een gegeven moment voorhanden zijn, ontstaan er nieuwe complexe emoties, die vaak worden uitgedrukt in verhalen en nieuwe emotie-woorden. In iedere tijd worden er andere accenten gelegd, ook met betrekking tot wat wordt gezien als belangrijke deugden, die de moeite van het nastreven waard zijn, of zelfs waarover iedereen zou moeten beschikken.

De afgelopen vakantieweken las ik de prachtige roman Goldberg van Bert Nasser, die ik kreeg van een student bij zijn afstuderen. De roman behandelt onder meer de virtuoze pianist Goldberg, die de door Bach geschreven en later naar hem genoemde Goldberg variaties elke dag speelde voor een Russische ambassadeur in wat nu Duitsland is. Geïnteresseerd door het boek in de zeventiende eeuw, ging ik op zoek toen ik stuitte op een vondst van geschiedkundige Tiffany Watt Smith dat Er in de 17^de eeuw een soort handleidingen werden geschreven voor mensen om verdriet te leren voelen, ongeveer zoals nu er zelfhulp boeken zijn om je blij en positief te leren voelen. De verdriet-cursussen zouden mensen volgens de 17^de -eeuwse schrijvers weerbaarder maken tegen tegenslagen.

Daarmee ben ik in één klap terug in de realiteit. Mijn middelste dochter - 17 jaar oud - maakt schitterende muziek als Singer-songwriter, maar mijn vrouw en ik vinden de liedjes vaak verdrietig. Tijdens het avondeten leg ik de vondst van Tiffany Watt Smith voor aan mijn kinderen, waarop mijn dochter zegt dat inderdaad in onze tijd Facebook vooral opgewekte posities laat zien: “Het verdriet mag niet bestaan, of heeft daar geen plaats in, en hedendaagse pop is of nadrukkelijk aandachttrekkende zielenpoterij of geknipte en geplakte  rapmuziek, letterlijk en figuurlijk gemaakt en schijnopgewekt, maar alleen al in mijn klas zitten meerdere leerlingen die depressief zijn”. Desgevraagd zou het best kunnen dat zij zichzelf onbewust weerbaar maakt met haar ballads, zo beaamt ze. Dus toch ook hier, nieuwe verhalen en cultuur, die onze complexe emoties creëren , die vervolgens onze idealen en deugden (weerbaar worden, via muziek mensen kunnen ontroeren, of wat dan ook) vorm geven en daarmee onszelf vormen. Mijn studenten vertel ik altijd dat het mij heeft geholpen om zaken zo veel mogelijk positief tegemoet te treden en vakken niet saai te vinden, maar de leuke en opwindende aspecten er van te zoeken. In het begin merk je het verschil niet, maar op den duur kan het een sneeuwbal worden. Het heeft mij zeker veel gebracht. Zo geniet ik "toevallig" net nu met andere oren van de Goldberg-variaties!