Overclaiming, waarom we toch niet op kikkers lijken.

Veel van de cognitieve processen die dagelijks onderdeel zijn van ons functioneren, hebben niet alleen betrekking op ons brein en lichaam, maar ook (en vaak vooral) op de tools die we dagelijks gebruiken. Wij gebruiken niet alleen dingen als huishoudelijke apparatuur, vervoersmiddelen, keuken, sanitair en multimedia apparatuur, wij incorporeren deze technieken in onze gehele organisme en cognitief functioneren. Dus niet "brainbound", maar "organism bound cognition". Andy Clark (AI wetenschapper en filosoof) spreekt van de hypothesis of extended cognition (HEC): cognitie wetenschap is de wetenschap van embodied, embedded and situated cognitive processen.

Een gevolg is, dat we leren apparaten zo zeer onderdeel te maken van ons functioneren, dat we ze feitelijk als onderdeel van ons zelf beschouwen. Een aantal interessante psychologische fenomenen zijn hier het gevolg van. Één daarvan is de illusion of knowledge. Mensen denken dat ze een apparaat dat deel uitmaakt van hun functioneren begrijpen, ook al begrijpen ze slechts op procedureél niveau (automatisch niveau) hoe ze er mee moeten werken. Zelfs schijnbaar eenvoudige zaken, zoals bijvoorbeeld een bureaustoel, worden als je het navraagt door de meeste gebruikers totaal niet begrepen. Dat geldt ook voor bijvoorbeeld de werking van een douchekraan, en nog veel sterker voor veel ingewikkeldere zaken zoals elektriciteit. Elektrisch licht is, zo blijkt uit onderzoek, voor veel mensen nog steeds nauwelijks meer dan een lichtknopje en een lampje in een fitting. Het blijkt uit onderzoek dat mensen doen aan wat in de psychologie "overclaiming" wordt genoemd. Hoe minder kennis je van iets hebt wat nochtans onderdeel vormt van het dagelijks functioneren, hoe meer je doet aan overclaiming. Voor sociale constructies (beleidszaken, regels en procedures), is alles vaak nog ingewikkelder. Zelf ervaar ik bijvoorbeeld dat ik regelmatig een afwijzende mening heb over besluiten van het management, en dat als ik er dan beter naar kijk, ik toch goed begrijp waarom het besluit is genomen. Vanuit mijn positie op de werkvloer, kan ik simpelweg niet overzien waarop "mijn" CEO en board moet anticiperen ...

Zo komen we via een omweg bij een bekend Nederlands spreekwoord: "De beste stuurlui staan aan wal". Juist populisten ontlenen hun populariteit en macht dikwijls aan het bewust of onbewust aanzetten van hun volgers tot het doen van uitspraken die het gevolg zijn van overclaiming. Feitelijk dus spreken over zaken waar ze geen verstand van hebben. Zo lees ik hele verhandelingen in de sociale media over dat de transitie van gas naar windmolenenergie veel duurder is dan "men" (de politici) heeft voorgespiegeld en dat we er dan ook maar mee moeten ophouden. Maar het gaat er niet om dat het goedkoper wordt, het gaat er om dat we een klimaatcrisis moeten zien af te wenden, en dat het gebruik van fossiele brandstoffen als massaproduct bijdraagt aan CO2. Dat het pijn gaat doen in de portemonnaie, is simpelweg waarschijnlijk onvermijdelijk. Het nu voor ons eigen genot ontnemen van de wereld en haar resources van vele mensen en andere levende organismen na ons, is simpelweg een misdaad! Maar omdat ons dagelijks functioneren sterk afhankelijk is van het incorporeren van alle apparaten in onze cognitieve schema's (de wereld zoals wij die kennen), houden we vast aan onze illusion of knowledge, aan onze overclaimde expertise van de wereld zoals we die nu kennen! Lijken we toch nog op die kikkers in die ketel waarin het water aan de kook wordt gebracht ....

PS de kikkers blijken er toch uit te springen!

Ongehoorzaamheid

Een fascinerend aspect van menselijke vooruitgang, is dat ze kritisch afhankelijk is van zowel gehoorzaamheid, als ook ongehoorzaamheid. Dus ook van regelovertreding en daarmee van valsspelers. Eerder schreef  ik een blog over de zeer grote mate van betrouwbaarheid van mensen. Als voorbeeld gaf ik dat als je een afspraak maakt op een tijdstip over enkele dagen met iemand aan de andere kant van de wereld, je hoogstwaarschijnlijk elkaar "gewoon" op het afgesproken tijdstip gaat ontmoeten. Tientallen mensen moeten zich aan deelaspecten van jouw afspraak houden (zich aan verkeersregels houden, jou vervoeren, van eten voorzien, etc. etc.). Het feit dat we ons allemaal zo dikwijls zo massaal aan zoveel geschreven en ongeschreven regels houden, maakt dat we er met z'n allen zo'n complexe samenleving op na kunnen houden. Echter, het maakt ook dat mensen zichzelf (en soms ook de samenleving) enorm kunnen verrijken door als uitzondering zich niet aan (alle) regels te houden. En niet voor niets is onze aandacht altijd direct getrokken door regelovertreders. Hoe zit dat?

Net als leren in ons brein, is maatschappelijke vooruitgang (ontwikkeling) gebaseerd op accommoderen en assimileren. Wij structureren de informatie uit de buitenwereld op grond van wat we al weten (assimileren ze in onze kennisstructuren) en passen indien de informatie niet in onze kennisstructuren - accommodaties - past, deze accommodaties aan (accommoderen). Vooruitgang is niet alleen gebaseerd op toepassen van de regels, maar ook op aanpassen. Aanpassen van regels begint vaak met overtreden. Burgerlijke ongehoorzaamheid is een voorbeeld van massale overtreding. Natuurlijk kan ook één iemand beginnen met overtreden, zoals veel grote voorbeelden laten zien (recent de 16 jarige klimaatspijbelaar Greta Thunberg). Overtreden kan dan zelfs betekenen niet voor zoete koek nemen wat iedereen als vanzelfsprekend neemt (Jezus, Ghandi, Martin Luther King, Mandela). Greta Thunberg is de 16 jarige klimaatspijbelaar, die aangeeft dat ze als Asperger zwart wit denkt en dat er met het klimaat en overleven ook geen tussenvorm mogelijk is. Ook negatievere voorbeelden zijn snel gevonden. Menig kruimeldief tot psychopaat rekent zich op een soortgelijke wijze rijk: als iedereen zich laat inenten, hoef ik dat niet te doen. En zo is het. Collectieve betrouwbaarheid levert een soort spaarpot op voor exploratieruimte.

Kunt u zich voorstellen hoe de neurologen Ugo Cerletti en Lucio Bini elektroden op de slapen van hun patiënten zetten en zo de elektroconvulsietherapie (ECT) uitvonden? Zeker in die begintijd (de jaren 30) waren de effecten zeer twijfelachtig en het zag er zeer heftig uit; bij het toedienen van de stroomschokken begon de patiënt hevig te schokken (pas een kleine 10 jaar later werden er spierverslappers toegediend). Nog steeds is de werking van de inmiddels zeer verfijnde techniek niet onomstreden, maar niet meer "illegaal"; ECT is in richtlijnen en protocollen een reguliere medische praktijk geworden. Veel zaken die we nu als vanzelfsprekend beschouwen, zijn begonnen als regelovertredende waaghalzerij: vliegen, kernsplijting en fusie, parachutespringen, extreme (thrill-seeking) sports, etc.

In een lean wereld, een wereld waarin alles in regels en protocollen wordt afgevangen, is toepassen (exploitatie, assimilatie) makkelijker dan exploratie. Exploratie is al snel voorbij de regels. Andersdenkenden, de neurodiversen, worden al op jonge leeftijd opgespoord en met een diagnose ASS (of ADHD) op zak extra in de gaten gehouden. In dit verband toch heel bijzonder dat een dappere 16 jarige Zweedse scholier - Greta Thunberg - haar diagnose Asperger als excuus aanwendt voor het feit dat ze met haar spijbelen voor het klimaat (opdat politici en andere beleidsmakers de klimaatcrisis nu eens serieus oppakken) de regels overtreedt. Ze krijgt in Europa steeds meer navolging en dat is in mijn optiek zeer terecht! 

PS vliegen, net als elektroshocks toebrengen, zijn mi veel minder goede redenen voor burgerlijke ongehoorzaamheid

Opvoeden 2.0!

Het is maar goed dat ik nog een dochter heb, die net 10 is geworden. Mijn één na jongste kind is 17 en die 7 jaar maken een enorm verschil in een wereld die zo snel verandert door de beschikbaarheid van nieuwe technische producten van multinationals. Mijn jongste dochter heeft van ons drie jaar geleden een mobiele telefoon gekregen, en ook een IPad. De telefoon heeft gedurende die 3 jaar meestal niet opgeladen in een hoekje gelegen. Maar de klas heeft sinds een jaar een groepsapp op WhatsApp. Als Pavlov geen belletje en geen hond had gehad, dan had ik nu de Pavlov reactie uitgevonden. Zodra de ringtone aangeeft dat er een berichtje is, vliegt mijn dochter op. Ze is werkelijk de hele dag met de telefoon bezig. Terwijl wij denken dat ze veilig op de bank zit - ongevaarlijk, er rijden geen auto's binnen en er zijn geen ongure types voor zover ik weet - zien we haar steeds nerveuzer worden zodra de telefoon opgeladen in haar buurt is. Na een paar dagen is ze voortdurend prikkelbaar, en stemt ze er huilend in toe dat we de telefoon weer een tijdje (paar maanden) wegleggen. Gisteren keek mijn vrouw naar de communicatie. Het lijkt onschuldig, veel emoticons, GIF's en korte zinnetjes, maar het blijkt dat er voortdurend kinderen op subtiele wijze worden geblokkeerd en gedeblokkeerd. De Hunger Games op de bank, en ouders die onnozel niets doorhebben ....

Bovenstaande lijkt een onschuldig voorbeeld van wat schaduwzijden van techniek. Moeten de ouders maar beter opletten. In dit geval ben ik dat. Ik geef toe, ik ben gek op techniek. Maar de macht die multinationals (elektronica giganten, Google, Facebook etc.) ongemerkt op onze levens inclusief opvoeding en educatie hebben, is te groot. En de digitale technieken zijn net als Haarlemmer olie overal goed voor. Er is geen kwaaltje denkbaar, of er is wel een app voor. Oh ja zeker, er komt vast wel, als het er nog niet is, een app die voor de ouders registreert hoe vaak het kind wat en met wie op de sociale media doet. Een soort ouderlijk toezicht 2.0.

Een aantal jaren geleden kwam het Sportbedrijf Deventer met een geweldig initiatief. Mijn onderzoeksgroep en ik waren enthousiast en wij mochten participeren door onderzoek te doen naar hoe kinderen vanuit de virtuele (game) wereld aan het bewegen kunnen worden gezet in de fysieke wereld. Al voordat we ooit van Pokémon go hadden gehoord, deden we al experimenten met Minecraft. Kinderen konden in de fysieke wereld door te wandelen en fietsen via de stappenteller punten verzamelen, die ze mogen inzetten in een speciale versie van MineCraft. Want kinderen bewegen te weinig door de smart devices, waardoor er een verhoogd risico is op obesitas, toch? Want dat digitale legospel vinden kinderen leuk, toch?

Nee papa, dat was 3 jaar geleden, nu speelt iedereen Fortnite. Nu eindelijk alle subsidies en (ethische) commissies rond zijn, is Minecraft in de steden waar wij het experiment doen uit de mode. Natuurlijk kunnen we op de scholen waar het experiment gaat lopen de belangstelling voor Minecraft weer proberen te laten toenemen, zodat we de relatie tussen beïnvloeden in de virtuele wereld van gewenst gedrag in de fysieke wereld kunnen onderzoeken. Maar het budget is ontoereikend om popsterren en social influencers te betalen, zoals multinationals dat doen. Een journalist is snel gevonden die opmerkt dat onderzoeksgeld niet in pogingen van combineren van de fysieke en virtuele werkelijkheid met verouderde spelen gestopt moet worden. Sorry, ik was het even vergeten, wij lopen als wetenschappers nu eenmaal enorm achter maar gelukkig aan de lijn van de multinationals! Stom van mij, laten we opvoeden en nadenken over ethische kwesties ook gewoon aan hen overlaten.

Tweede natuur

Enkele weken geleden schreef ik een blog over de kracht van complexe (samengestelde) emoties. Ik gaf het voorbeeld "moedig" zijn en stelde dat (bijna) niemand moedig wordt geboren, maar dat je door de wil het te zijn en veel oefening het uiteindelijk wel kan worden. Dat geldt natuurlijk ook voor andere complexe emoties, zoals opgewektheid en weerbaarheid. Door deze complexe emoties tot tweede natuur te maken (alleen de primaire emoties zijn aangeboren en dus eerste natuur), kun je als mens zeker enige richting in je leven meebepalen en dat is zeer belangrijk. Het kan op individuele schaal het verschil maken tussen sterk uit elkaar liggende levensverhalen. Zelfs tussen succes en mislukken. Echter, het is zeker niet zo dat gesteld kan worden dat via dit mechanisme alle voor- en tegenspoed te verklaren is. Hoe verhouden enerzijds het bereiken van de deugden met (complexe) emoties als brandstof en anderzijds geluk en ongeluk zich tot elkaar?

Indirect en in principe onvoorspelbaar op individueel niveau. Sommige pessimisten die altijd en overal beren zien, hebben de absolute top bereikt en sommige geboren optimisten lijken altijd pech te hebben. Wetenschappelijk is er geen bewijs voor de maakbaarheid van geluk. Hooguit laat de geschiedenis de kaapbaarheid van "geluk" zien, in de zin dat de rijkdom van die ene persoon, of die ene natie, vaak over de rug van anderen gaat. Echter, we weten natuurlijk niets van psychologisch geluk, als we uitsluitend naar materieel "geluk" (voorspoed) kijken. Wel weten we dat bijvoorbeeld plotselinge roem en geld in de levens van "gewone" mensen vaak veel (mentale en emotionele) complicaties brengen. Zo zijn veel (Hollywood) sterren aan alcohol, drugs en depressie ten onder gegaan. Hoe jonger de faam, hoe sterker de blaam, lijkt soms het adagium.

Het gaat mis in de koppeling tussen mentale toestand en materiële werkelijkheid. Iemand die opgewektheid tot tweede natuur heeft gemaakt, is daarom niet altijd aan het feesten, net zo min als dat iemand die van melancholie een tweede natuur heeft gemaakt niet per se aan de antidepressiva zit. Geluk-goeroes maken deze koppeling wel, en dan gaat het vrijwel direct mis. Barbra Ehrenreich schrijft in haar boek Smile or die, How positive thinking fooled America and the world dat structurele problemen niet met bijvoorbeeld een cursus mindfulness kunnen worden opgelost. Sterker nog, het is gevaarlijk om de verantwoording voor materieel welzijn via de psychologie te verplaatsen van het collectief naar het individu. Positief denken geldt dan als de gesel van het liberalisme. Op deze wijze kan iemand met voorspoed gevoelens van verantwoordelijkheid voor de minder bedeelden wegrationaliseren: "hadden ze maar positief moeten denken".

Geluk en ongeluk zijn zeer individuele zaken. Ze zijn niet maakbaar, omdat ze twee componenten kent - een psychische en een materiële - die niet rechtstreeks op elkaar te herleiden zijn. Voorspoed kan altijd omslaan in tegenspoed en andersom. Dat neemt niet weg dat iemand die moed of opgewektheid tot tweede natuur heeft gemaakt, anders met het leven omgaat dan iemand die bijvoorbeeld labiliteit tot tweede natuur heeft gemaakt. Dus als we niet kunnen kiezen voor roem en fortuin, kunnen we wel kiezen voor het ontwikkelen van onze tweede natuur, en juist die keuzes (meervoud) maken ons tot wie we zijn!