Paradigma verschuiving

Het was de wetenschapsfilosoof Thomas Kuhn (1922-1996) die erop wees dat de ontwikkeling van kennis niet continu ging, maar sprongsgewijs. Overigens ook Jean Piaget (1896-1980) en Heinz Werner (1890-1964) hebben (al eerder) prachtige essays geschreven over de discontinue ontwikkeling van wetenschappelijke kennis, maar zij hebben dat niet samengevat in zo’n mooie term - paradigm shift - en zijn waarschijnlijk daardoor op dit vlak nooit echt doorgebroken. Een paradigm shift ontstaat als wetenschappers vast houden aan hun visie (theorie) die een deel van een werkelijkheid beschrijft, terwijl er evidentie begint op te stapelen die niet in die theorie (of daaruit afgeleide modellen) past. Vaak is er dan een groep andere wetenschappers nodig, bijvoorbeeld een jongere generatie, die eerst als dissidente wetenschappers wordt gezien, en dan alsnog met een theorie of model komt, die de oude feiten verklaart, maar ook de nieuwe evidentie. Als dan uiteindelijk de hele wetenschappelijke beweging overstag gaat, heeft er zich een paradigm shift voorgedaan. Doorgaans kost zo’n discontinue shift vele jaren. Maar bij de huidige Corona crisis zien we het in enkele maanden gebeuren. Hoe zit dat?

Na de eerste kennismaking met het Coronavirus in januari jongstleden, kwam de WHO en in Nederland het RIVM met in mijn ogen bewonderenswaardige snelheid met een model vanwaaruit de omgang van diverse segmenten - gezondheidszorg, openbare ruimte, politiek en beleid - met het virus en de risico’s om kon gaan. Social distancing, en lockdown zouden de verspreiding kunnen afremmen, en vervolgens zou de laatste persoon die het virus nog had via contact onderzoek (bv met een app) kunnen worden getraceerd en het virus zou zo volledig kunnen verdwijnen. Daarnaast werd ingezet op onderzoek,  onder meer om te komen tot behandelingen en vaccinatie. Verspreiding zou gaan via contact maken met besmette oppervlakte, en het contact met hoest en neus slijm dat bij hoesten, spugen en niezen zou vrijkomen.

In Nederland stelt sociaal geograaf/opiniepeiler Maurice de Hond al zeker sinds eind maart op grond van literatuur studie en data analyse aan de orde dat besmetting vooral binnen bij droge lucht en slechte ventilatie plaats vindt, en dan vooral bij super spread events, via zeer kleine druppels (aerosolen) die in een damp in de lucht blijven hangen en direct in de longen worden ingeademd. Hij betoogt dat besmetting dus niet hoofdzakelijk via besmette oppervlakten of sputum of neusvocht druppels, maar rechtstreeks in de longen. Social distancing is dan ook niet een passend antwoord, maar het voorkomen van grote indoor bijeenkomsten wel, alsmede het goed inregelen van HVAC (heat ventilation airconditioning) installaties. Dit alternatieve “Maurice” model werd op een in mijn ogen nauwelijks te begrijpen wijze door de “officiële” wetenschappers bestreden, maar de data ten faveure van dit model groeit nog steeds: de slachterijen met gekoelde droge lucht die ondertussen wereldwijd als nieuwe Corona haarden zijn geïdentificeerd (overdracht geschiedt vooral binnen bij koelere droge lucht en weinig ventilatie), het uitblijven van superspreading bij George Floyd protesten wereldwijd (buiten geen of veel minder gevaar), etc. Toch heeft zeker in Nederland de pers en de wetenschap krachtig ingezet op het vasthouden van de maatregelen die passen bij het eerste model: handen wassen, anderhalve meter samenleving en (intelligente) lockdown indien noodzakelijk. Kortom, Maurice de Hond werd doodgezwegen, net als vele andere “dissidente” buitenstaanders.

Wie gelijk heeft, daar gaat het me nu minder om. Wel ben ik overtuigd van ieders goede wil en van het feit dat vanuit een minder goed passend model, de verkeerde maatregelen worden genomen, en vooral dat daarmee betere maatregelen buiten de scope blijven. Als, zoals ik deze week in de Wired las, inderdaad droge gekoelde en niet optimaal gefilterde lucht een optimale bodem biedt voor verspreiding vial aerosolen, moeten we als de donder overal de HVAC installaties gaan optimaliseren en investeren in maskers binnendeur in plaats van het schimmenspel blijven spelen van anderhalve meter. Maar wat ik vooral zo interessant vindt, is dat ook nu hele disciplines zich razendsnel vast lijken te zetten in een paradigma, en dat door de enorme schaal een shift niet vele jaren, maar slechts enkele  maanden op zich laat wachten. Ook bijzonder dat de dissidenten ook hier niet uit de gevestigde wetenschap zelf komen. Daarmee ben ik terug bij het begin, Piaget en Werner, beide sociale wetenschappers, brachten hun discontinue kennisontwikkeling niet als sociologisch fenomeen. Kuhn, van oorsprong natuurkundige, deed dat wel, vandaar dat zijn naam aan paradigm shifts is gekoppeld.

Monocultuur

Victorine en ik gaan volgende maand met onze jongste dochter wonen in museum dorp Oud Aalden, in een Saksische boerderij uit 1684. Hier kan je nog uren wandelen in het esdallandschap, door het monumentale boerderijen dorp, de Essen, het beekdal en de heide en bossen. Kleinschaligheid, die niet meer buiten een “museum” bestaat. Enkele weken geleden schreef ik dat de mens een puur kwaliteitsorganisme is met een relatief trage reproductie: momenteel leeft bijna 7,5 % van alle mensen die ooit geleefd hebben. Als hetzelfde percentage van alle ooit geleefde ratten nu tegelijkertijd zouden leven, zou het hele aardoppervlak bedekt zijn met een enorme schil levende ratten. Met de uitvinding van de drukpers zijn we echter begonnen deze trage biologische reproductiesnelheid te compenseren door gebruik te maken van culturele / technische reproductiemechanismen. Economie, oneindige groei uit eindige middelen. Als organisme zijn we kwaliteit, maar onze technologische output is vooral kwantiteit: grootschalig en weinig divers. Denk aan de monoculturen, die de mooie stroomdalen en afwisselende landschappen van weleer hebben verdrongen, zeker na de ruilverkavelingen. Of denk aan de steden, met daarin menselijke legbatterijeieren van zoveel mogelijk verdiepingen. Prestige objecten in een strijd om aanzien en macht. Control-c, control-v, copy-paste. Maar is er in deze kwantitatieve reproductie-compensatie wel voldoende oog voor de mens, de pure kwaliteit?

Nee, economische groei is onze biologische en daarmee en passant ook psychologische (inclusief morele, ethische en emotionele) reproductiemogelijkheden volledig gaan overwoekeren. Wie ik ben, wat ik wil, wat ik kan, ik kan het overal in veelvoud te weten komen in mijn multimedia devices. Maar ik kan het niet in mezelf vinden, of in communicatie met mijn naasten. Hoewel, daar is vast ook wel weer een app voor! Maar hoe komen we terug bij onszelf, of tot onszelf en elkaar? Zeker niet door meer technologie, en ook niet perse door betere technologie, want telkens weer blijkt betere technologie in dat ene aspect waartoe het ontworpen is, in de toekomst in nog onbekende aspecten weer nieuwe problemen te genereren. De auto, bijvoorbeeld, was een minder vervuilende opvolger van de paard en wagen, maar bleek in haar schaalvergroting op het gebied van mobiliteit weer vele nog veel grotere problemen dan stinkende en rottende paardenpoep in de negentiende-eeuwse steden te genereren.

Het is hoogst tijd dat wetenschap en politiek verantwoordelijkheid gaan nemen voor de “iatrogenese” (ziekmakende werking) van technologie, in plaats van hierin blind investeren omdat de verbondenheid tussen technologie en economie daartoe “dwingt”. Schaalvergroting, copy-paste en monoculturen zijn niet natuurlijk en wel kwetsbaar (als het misgaat, zoals bij Corona, dan zijn de benodigde spullen per definitie op de verkeerde plek, omdat nergens meer geïntegreerde gehelen zijn). Zelfs een onbeduidend klein artikel, is vaak samengesteld uit onderdelen uit verschillende werelddelen. Herhaling als gevolg van opschaling is ook herhaling van bijwerkingen, met als gevolg afnemende diversiteit. De natuur is kleurrijk, vol afwisseling en herbergt de meest diverse soorten. Exacte herhaling bestaat niet. Mensen zijn ook kleurrijk, divers en uniek, maar ze worden in de monoculturen die ons zijn gaan overschaduwen helaas steeds minder recht gedaan, en dat terwijl er zoveel mensen juist nu leven. Kunnen we echt niet beter? Gelukkig kunnen wij in ons museum gaan wonen, ik verheug me er op!

Tegenstellingen, sorry seems to be the hardest word!

Zwart-wit, man-vrouw, jong-oud, mooi-lelijk, goed en slecht, al ons kennen is geworteld in het erkennen van tegenstellingen. Arm en rijk, plattelanders en stedelingen, arbeiders en managers. Zelfs ons kennen zelf bestaat weer uit discriminanten: echte kennis versus schijn kennis, echt nieuws versus nep nieuws. In de logica zegt men dan dat het menselijk weten (en daarmee de wetenschap, religie en kunsten) is gebaseerd op dialectiek. Of we dat nu leuk vinden of niet, de keus is òf discrimineren, òf als volstrekte nitwits door het leven gaan.

Zeker, het is vaak verre van leuk. Beschamend hoe huidskleur of achternaam ook in onze tijd vaak bepaalt welke deuren er voor je open gaan, of hoe geslachtskenmerken bepalen of je voor window dressing zoals een vrouwenquotum mee mag doen, of omdat men je er echt bij wilt hebben. Of dat je oud genoeg geacht wordt om mee te mogen praten over jouw toekomst, of dat je het allemaal aan de gesettelden over moet laten. En dan zal je maar een gekleurd kind zijn van het vrouwelijke geslacht. Ik las van 2 kleine in Nederland uit Nigeriaanse ouders geboren meiden die voor Moederdag voor het eerst op pad waren om een kadootje voor mama te kopen, terwijl papa buiten stond toe te kijken. Voordat ze het doorhadden werden ze door de winkeleigenaar apart genomen en gefouilleerd, want de hele situatie was erg verdacht...

Beschamend, en tegelijkertijd helaas absoluut alleen te veranderen doordat er een werkelijkheid inslijt waarin geslacht, leeftijd en/of huidskleur er niet toe doen, zodat we kennis (waar en onwaar, het onderscheid tussen echt en nep nieuws is echt ook onzinnig) produceren op discriminanten die minder mensen buiten spel zetten. Of, waarschijnlijk, andere mensen, want discrimineren - het creëren van (schijn) tegenstellingen - ligt echt de basis van al ons kennen. Systematieken ten spijt om dit te “Verlichten” (zoals de rationele verlichting die de wetenschappelijke revolutie inluidde), we zullen altijd moeten voelen en geloven, en weten zal altijd tijdelijk blijven, totdat een betere lezing van de “feiten” zich aandient, die de waarheden van vandaag tot de dwalingen uit het verleden van morgen maakt.

Dat verleden, daar schaam ik me voor, voor slavernij en uitbuiting, voor rijkdom uit pure armoede. Maar het is makkelijk praten voor een witte man met een goede positie. Schaamte en trots. Maar toch zou ik verdomd graag willen dat ik als witte man niet zoveel schuld voelde ten aanzien van mijn medemens met donkere huid, of medemens van het andere geslacht. Was het slavernij verleden en de vrouwenonderdrukking maar een Hoax, ik zou er haast een geloof in conspiracies om willen omarmen. Want conspiracies zijn naar mijn mening om een afschuwelijke werkelijkheid niet echt onder ogen te hoeven zien. Een klimaatcrisis is er niet, uitbuiting is er nooit geweest. Corona bestaat niet. Helaas weet ik wel beter. Er is geen bedrog waar we ons achter kunnen verschuilen, “there’s no comfort in the truth”. Schaamte en trots, trots en schaamte. Elton John had absoluut gelijk, sorry lijkt het moeilijkste woord te zijn. Sorry!

Brainwash

Al mijn hele leven speel en componeer ik graag muziek. De akkoorden waarin ik “denk”, zijn ontstaan in de interactie met de piano van mijn ouders, of met mijn eerste gitaar. Ze leven nu een eigen leven, als harmonieën, klanken waarmee ik mezelf improviserend of componerend kan uiten. Met mij miljoenen anderen! Wij allemaal uiten ons door taal, die we hebben leren schrijven met pennen en toetsenborden. Woordbeelden 'kwamen tot leven' in onze brein-toetsenbord-pen-interacties als volledig geautomatiseerde gesitueerde kennis waarmee we communiceren terwijl we typen of schrijven ...

Vorige week hadden we het over cognitie filosoof Andy Clark en het begrip van de extended mind, waarin onze geest niet ophoudt bij ons brein. Onze “mind” (psyche) ontstaat en ontwikkelt zich door interactie met bijvoorbeeld apparaten zoals tablets en smartphones (slimme technologie), instrumenten (piano's, microscopen, etc.) en gereedschappen (auto's, gereedschappen, etc.). De mens besteedt functies uit aan technologie. We besteden bijvoorbeeld onze warmteregulatie en lichaamsbescherming uit aan onze huizen en kleding, en we besteden onze spijsvertering uit aan ons koken, zodat we voedsel kunnen verteren dat anders niet zou kunnen worden geconsumeerd. We zijn echt een technologische soort.

Door gesitueerde kennis worden onze (slimme) apparaten onderdeel van onze geest - onze hersenfunctionaliteit - en worden ze onderdeel van onze extended mind. Het veranderen ("updaten") van het apparaat kan ertoe leiden dat we van gedachten veranderen. Een voorbeeld. Tot de update van 2018 toonden de virtuele toetsen op het iPad-scherm twee toetsen om te schakelen tussen letters en cijfers: zowel links als rechts direct naast de spatiebalk. In de update van 2018 werd de rechterschakeltoets opgesplitst in twee toetsen: "ongedaan maken" (links) en “terugschakelen naar letters” (rechts). Juist omdat ik al jaren bij voorkeur werk met de zeer simpele editor Notities (zonder redo en geschiedenis functies), ben ik sinds de 2018 update constant hele blokken tekst kwijt na het typen van cijfers, omdat ik op de undo knop druk als ik terug wil schakelen naar letters. Uiterst irritant. Tijdens een lezing noemde ik dit, en tot mijn verbazing kreeg ik uit de zaal enorm veel herkenning. Zo’n update is feitelijk meer dan het veranderen van een door mij gekocht en gewaardeerd device, het raakt mijn extended mind. Daarmee is het sleutelen aan mij, een soort brainwash.

In digitale techniek gebeurt dit voortdurend, bij updates komen er nieuwe functionaliteiten en raken er oude kwijt. Als je een pianist een totaal ander georganiseerd keyboard zou geven, zou er opnieuw begonnen moeten worden met leren spelen, maar met digitale techniek gebeurt dit continu. Het bewustzijn dat hiermee onbedoeld aan gebruikers gesleuteld wordt, is er niet, en dat komt omdat we te weinig begrijpen dat we niet ons brein zijn, maar onze extended minds, en onze extended body’s. Architecten houden hier bij hun ontwerpen rekening mee, zij ontwerpen vanuit eisen en standaarden mbt duurzaamheid, toegankelijkheid en verschraling voor onze extended body’s, zodat er be geen rampen bij vluchten ontstaan. Gek genoeg is in de digitale techniek hier echt onvoldoende begrip. Gevolg is dat mensen steeds zwakker worden, en de devices dit moeten compenseren. Zo ontstaat er natuurlijk vanzelf een gebruiksdoel voor artificiële intelligentie, maar toch...

Bij nader inzien is dit niet helemaal nieuw. Sinds de schaalvergroting in communicatietechnologie een eeuw geleden begonnen radio-uitzendingen en even later televisie elke avond consumenten te 'updaten' door nieuws en amusement te serveren. En dit gaat door in de Spotify's en Netflixes van deze wereld. Geregeld van het luisteren naar artiestenalbums naar afspeellijsten binnen een genre, hebben deze services nog steeds de leiding over wat we horen en zien. Onze uitgebreide geest maakt ons krachtig en tegelijkertijd gevoelig voor ... hersenspoeling! Niet 1 keer, maar 2 ... Oops, verkeerde toets, ik heb zojuist mijn conclusie verwijderd.