Boerenverstand: Zelfdeterminatie theorie …

Het houdt me al een tijdje bezig. Begin van dit jaar, ongeveer halverwege januari, heb ik een search gedaan naar peer-reviewed articles op de zoekterm “self-determination theory”, gepubliceerd in ... 2022! Wat denkt u, ruim 15000 hits, vandaag 20.700. In 1985 schreven psychologen Edward Deci (1942) en Richard Ryan (1953) Self-Determination and Intrinsic Motivation in Human Behavior. De theorie heeft 3 componenten en klinkt simpel: Intrinsieke motivatie wordt versterkt door het ervaren van (1) sociale verbondenheid, (2) autonomie en (3) competentie. Feitelijk waren deze zaken natuurlijk al bekend vanaf de grote Griekse filosofen, maar ze zijn toch in relatie met onze Westerse samenleving best spannend. 

 

Zo was er in de vorige eeuw dat rare behaviorisme, dat van elk organisme een stimulus-respons machine maakte, die slechts reageert en leert door straffen en belonen van (al dan niet toevallig) optredende gedragingen. Nee dus, liet Deci al begin jaren 70 zien in een aantal experimenten; mensen leven en leren in verbintenis met elkaar, en als ze daarbij ook competentie en autonomie ervaren, ontstaat vanzelf de intrinsieke motivatie hiertoe. Vermoedelijk zou niemand dit tegengesproken hebben, als we niet vanaf het begin van de 20^ste eeuw tot en met B.F. Skinner in de jaren ’60 gedomineerd waren door (Amerikaans) behaviorisme. Gelukkig zijn we daarvan af; ook andere (zoog)dieren en vogels zien we (weer) als medewezens en niet meer als louter machientjes. 

 

Het tweede opmerkelijke (zelfs contra intuïtieve) punt dat de theorie stelt, is dat de intrinsieke motivatie wordt verminderd door extrinsieke beloning. Dat gaat via component (2), autonomie. Als je zelf iets wilt, er hard voor werkt (en het in sociale verbondenheid is en je daarbij je eigen competentie voldoende ervaart), is de intrinsieke motivatie veel hoger, dan als je ergens dik voor wordt betaald. Ook dit mechanisme is in een paar experimenten bewezen. Maar onze westerse wereld stelt juist continu dat mensen in topfuncties heel veel betaald moeten worden. Daar zit een dispariteit. Voetballen topspelers alleen nog voor het geld, niet voor de lol, of de club? Betalen we daarom ministers relatief weinig aan de CEO’s van bijvoorbeeld een bank? Een minister moet intrinsiek gemotiveerd zijn, een bankdirecteur of voetballer heeft gewoon een rotbaan die niet op intrinsieke motivatie kan berusten, dus dan maar veel betalen. 

 

Maar wat me verbaasd is dat nu, bijna 50 jaar later, deze theorie zo populair is. Want, hoe veel waardering ze ook verdienen voor het bekritiseren van “onhoudbare” tradities – behaviorisme en het economisch/kapitalistisch model – de theorie is een open deur, heel algemeen. Maar hyperspecialisme past niet echt bij sociale wetenschap. Dat doet me denken aan columnist Ewald Engelen, die de Groene Amsterdammer van 9 februari 2022 John Maynard Keynes citeert: “It is better to be roughly right than precisely wrong.” Net als bij de economische crisis, waar “econocraten” met zeer specialistische kennis de plank volledig missloegen, zo beweert Engelen, is er nu bij Corona de plank misgeslagen door wat hij noemt de “virocraten”, de “ongekozen hyperspecialisten die een vrijbrief hebben gekregen om aan de knoppen van samenleving en economie te draaien om het reproductiecijfer van het virus omlaag te krijgen.” Hij merkt vervolgens op dat – net als de econocraten in de 2008 economische crisis – die hyperspecialisten er keer op keer naast zaten, ondanks onder meer een razendsnel opgetuigd hightech ​controlesysteem met apps en noodwetgeving, en trekt er drie lessen uit: individuele hyperspecialisatie maakt collectief dom, in zo’n crisis weet niemand het, en meer overstijgende slimheid (dus niet wetenschappelijk hyperspecialisme) is geboden. Dus zeg maar, boerenverstand. 

 

Met een slordige 370 peer-reviewed artikelen per dag (!) over de “boerenverstand” zelf-determinatietheorie – valt psychologie in ieder geval geen hyperspecialisme te verwijten Twee conclusies: (1) intrinsieke motivatie is in onze hedendaagse (hypergespecialiseerde) samenleving en arbeidsmarkt niet vanzelfsprekend, anders zou er niet zo veel over gepubliceerd worden en (2) peer review leidt in de psychologie niet vanzelf tot algemeen aanvaarde wetenschappelijke inzichten. De wetten van Newton in de fysica, bv, hoeven niet honderden keren per dag opnieuw "bewezen" (gepubliceerd) te worden. Psychologie lijkt hiermee meer dan op wetenschap op de kunsten, waarin bv telkens opnieuw verliefd worden wordt bezongen of verbeeld. Maar artiesten doen dat niet peer-reviewed, maar juist vanuit hun autonome zelf. Is er niet een theorie die het belang van autonomie benadrukt? Roepen we hiermee misschien ook een beetje voor erkenning van onze eigen authenticiteit? Of is dat te veel geredeneerd vanuit het boerenverstand? Vakgenoten?!

Na ons de zondvloed?

Voor de tweede keer binnen een half jaar wordt één van onze kinderen uit huis gezet. Niet omdat ze vervelende of luidruchtige huurders zouden zijn, maar omdat de verhuurder maar een beperkte opslag per jaar mag doorrekenen. Het is zo dat je vanwege je status als student slechts met moeite een huurcontract van een jaar kan krijgen. In deze tijd stijgen de huurprijzen vanwege de grote vraag en het beperkte aanbod (woningnood) zo snel, dat de verhuurbazen een dief van hun eigen portemonnee zouden zijn als ze niet na een jaar met nieuwe huurders opnieuw zouden beginnen, voor een veel hogere prijs. Het geldend gebod (imperatief) in onze samenleving is groei, ergens beter van worden, en dat gekoppeld aan een economie van oneindige groei uit eindige middelen, is het logisch dat mensen onderdak geven en daarmee veiligheid slechts op de zoveelste plaats komt. Bovendien, hoe zou je een Mercedes met aan elke kant twee gigantische uitlaatpijpen op de weg kunnen houden, als je slechts de wettelijk geregelde maximale jaarlijkse huurverhogingen mag doorrekenen? En dan die inflatie …

Mijn jongste zoon, Thorvald, die dus nu op straat komt, woont samen met zijn vriendin. Beiden werken hard, naast hun studie. Thorvald geeft bijles aan Havo/VWO leerlingen in wis- en natuurkunde, zijn vriendin werkt naast haar stage nog in een winkel, en beiden koerieren ze ook nog een paar uur per week voor een bezorgdienst (“goed voor onze lichaamsbeweging”). Hun positieve instelling helpt echter niet om in aanmerking te komen voor een woning.

Soms schaam ik me voor de wereld waarin we onze kinderen hebben gezet. Gelukkig hebben ze heel goed door hoe het werkt. Op weg naar een woningbezichtiging wijst Thorvald me op de “wetmatigheid” dat innovatie – hoe positief of goed bedoeld ook – uiteindelijk volledig wordt geassimileerd binnen het dominerend imperatief. Een mooie innovatie in de VR-bril, bijvoorbeeld, is om de oogbewegingen te volgen en op grond daarvan de beeldkwaliteit hoog te maken in het centrum van je beeldveld (de fovea centralis) en in de periferie lager. Hierdoor gaat er minder (render) capaciteit naar de beeldopbouw en blijft er dus meer processorcapaciteit over voor andere aspecten van de VR-game. Prachtig, maar ondertussen standaard in VR-brillen, en gebruikt om reclameboodschappen te pauzeren als de gebruiker wegkijkt. Inderdaad, de imperatief is verdienen, oneindige groei uit eindige middelen, en dus wordt deze slimme technische innovatie omgebogen, om dát doel te dienen.

Elon Musk betoogt in een internet lezing dat technologische innovatie niet vanzelf tot verbetering leidt. Hij betoogt dat er keihard gewerkt moet worden om tegen te gaan dat mensgemaakte zaken zonder aandacht vanzelf slechter worden. Veel grote technieken, en zelfs hele geavanceerde beschavingen zijn ten onder gegaan, en dat zal zeer waarschijnlijk de onze ook overkomen, nu desastreuzer dan ooit. Dit motiveert Musk te werken aan de ontsnapping: hij wil elke dag hoopvol wakker worden. Zonder ruimtevaartprogramma geen perspectief, enkel depressief. Musk ziet dus de gevaren, en meent vandaaruit kennelijk dat alles geoorloofd is, zoals vreselijk dierenleed veroorzaken door bij apen hersenchips te implementeren om “biologische” AI te ontwikkelen. Hij vult gaten met gaten.

Mooie innovaties pakken zo vaak negatief uit. De Wereldbibliotheek en een top encyclopedie (Wikipedia) overal beschikbaar, hoe mooi kan het zijn. En tegelijkertijd de “gepersonifieerde” reclamebubbels waarin we allemaal gevangen zitten als consumptieschapen die de kassa’s laten rinkelen van BigTech in het dominante imperatief en daarmee democratie uithollen. Continu worden we gescreend en ingedeeld naar behoeften, om onze appetijt te kunnen stimuleren met advertenties van de best betalende producent. Het internet is een nutsvoorziening, maar dan wel uiteindelijk toch weer volledig in handen van het grote geld. Net als de huurwoningvoorraad, de politiek en ja … wat feitelijk niet? Marx beweerde al in 1867: “Après moi, le déluge! (Na ons, de zondvloed, toegeschreven aan de maîtresse van koning Lodewijk XV) is the watchword of every capitalist and of every capitalist nation” (Das Kapital, part 1). Dostoyevsky gebruikte deze uitdrukking in The Idiot (1868).

Gelukkig zijn er mooie initiatieven, zoals sociaal ondernemen en CityDeals. Wij hebben de nieuwe generatie hard nodig om uit de ellende te komen. Maar dan moeten we ze wel eerst leefruimte gunnen! Oh ja, en de bewust onbekwamen (the idiots van “na ons de zondvloed”), zoals Musk en huurbazen  moeten we uit hun nek halen.

Onzekerheid 3 (slot)

Juist als je ergens onzeker over bent, maar je je deze onzekerheid niet kunt permitteren, ben je geneigd dit te overschreeuwen. Zo is voor net bekeerden geloof vaak meer een zekerheid, dan een hopen in een zekere mate van vertrouwen. Of onzeker over een partner, terwijl je zo blij bent dat je (eindelijk) iemand gevonden hebt, dat je maar direct in het huwelijk treedt. Het is vanuit dit mechanisme dat ik de Corona zekerheid (wellicht zowel de “waarheid” als de conspiracies) denk te begrijpen. Immers, er is in mijn ogen juist hier sprake van digitization, dichotoom denken: je bent in lijn met de “waarheid”, of je bent een wappie, die alles in twijfel trekt. Zelfs in vriendschappen en huwelijken waar over alles gesproken kan worden, lijkt zo’n met ongepermitteerde onzekerheid beladen kwestie een ware splijtzwam te kunnen worden. Families worden dan uiteengedreven, ouders die hun kinderen niet meer zien en andersom, heel triest.

De psychologie van de onzekerheid biedt hier inzicht. Radicaliseren is een eerste reactie om (tijdelijk) energie te krijgen om van richting te kunnen veranderen. Wellicht het bekendste voorbeeld is verliefdheid, het helpt je de (relationele) koers te verzetten, en bijvoorbeeld het ouderlijk huis of de familiebanden te verlaten, of om te vormen in nieuwe levenspartners. Echter, tijdens de verliefdheid ben je (opnieuw tijdelijk) blind voor de onvolmaaktheden van de ander, en deels van jezelf: liefde maakt blind! Dichotoom, alles of niets, om maar geen cognitieve dissonantie te ervaren. Een ander voorbeeld is als je net iets duurs gekocht hebt, bv een huis, of auto. Er is dan sprake van een soort justificatiedrang, om de juistheid van de keuze te rechtvaardigen (in de psychologie “post decisionele justificatie” genoemd). Confirmation bias speelt een rol bij dit aanvankelijk “radicaliseren”: de neiging om informatie die het eigen geloof bevestigt als “feiten”  te prevaleren boven tegensprekende informatie (“fakenews”). Natuurlijk kunnen mensen die net bekeerd zijn tot bv vegetarisme, of net aan een nieuwe studie zijn begonnen, nog erg fanatiek zijn en iedereen de les willen. Maar niemand heeft de energie om telkens opnieuw op het scherpst van het “spel” (verliefdheid, nieuwe overtuigingen, etc.) te strijden, dus gelukkig komt met de tijd de nuance weer terug. Na de radicale “verliefdheid” (bekering, etc.) krijgt onzekerheid weer een plaats en ontstaat er weer ruimte voor de menselijke maat, voor verbondenheid en nuance. Het verliefde stel dat alleen oog heeft voor elkaar, krijgt op termijn weer oog voor de rest van de wereld. Ik ben meer dan 50 jaar vegetariër, dus heb ik het daar eigenlijk nooit meer over. Bias verbleekt met de tijd.

Toch ben ik deze week geschrokken van precies dit mechanisme: Neil Young en Spotify. Spotify host de Podcasts van ene Joe Rogan, een man met “alternatieve” content ten aanzien van Corona. Corona zit nog in de fase dat we ons niet anders kunnen permitteren dan dat mainstream media en overheden de feiten hebben, en andere geluiden gesmoord moeten worden. Ten aanzien van Corona kunnen/durven we nog niet anders te denken dan in extremen, dichotoom, in waarheden en pertinente onwaarheden.. Maar juist bij iets waar nog veel onzekerheid over is, is met toenemend inzicht de waarheid van vandaag gedoemd ten dele de onwaarheid van morgen te zijn. Voor nuance is het nog te vroeg, in beide “kampen” spelen Cognitieve Dissonantie en Corfirmation Bias nog hoofdrollen. Neil Young wil niet samen met een charlatan op één platform, dus haalde hij zijn muziek van Spotify en vraagt alle medewerkers ontslag te nemen. 

Spotify is ondertussen grotendeels door de knieën gegaan. Maar moeten populisten (meer popsterren volgden Neil) bepalen wat (niet) gehoord mag worden? Dat een ster een verstoft imago een boosterprik geeft, snap ik! Dat de Wired (wetenschap) al 2 artikelen heeft gewijd aan het overzetten van je playlist van Spotify naar bv Apple music, snap ik niet. Onzekerheid toelaten, is de nuance weer een kans geven, en daar draagt dit alles zeker niet aan bij!

Onzekerheid 2 (vervolg)

De blog over onzekerheid van vorige week leverde veel discussie op in mijn (werk) omgeving. Onzekerheid is zowel een belangrijke (de belangrijkste?) motivator om controle en beheersing na te streven, met alle potentiële rampzalige globale gevolgen, als dat het de drijfveer is om onze menselijkheid in verbinding en met compassie uit te dragen. Ontkenning, haar elimineren door haar te overschreeuwen en een nietsontziende beheers-industrie/economie dus enerzijds, en anderzijds erkenning door erkenning van onze beperking en te komen tot de noodzaak van genade.

Haat – de ultieme haat, zo leerde ik lang geleden van hoogleraar filosofie Cees Struyker Boudier (1937-2015) – is feitelijk iets negeren, doen alsof het er niet is, zoals wij in onze cultuur doen met onzekerheid. Daarentegen is onzekerheid erkennen – het een onderdeel van ons zijn maken – juist het omgekeerde, een basis om te komen tot verbondenheid, begrip, vergeven, te komen tot liefde. We haten onzekerheid en we houden van haar, individueel komt dit tot uiting in overschreeuwen tegenover kwetsbaarheid, collectief bijvoorbeeld in wetenschap en industrie tegenover religie en kunst. Mensvisies gebaseerd op (wetenschappelijke, grote systemen) reductie, tegenover visies gebaseerd op verwondering, vrijheid en verantwoordelijkheid. In dit verband kunnen we waarschijnlijk veel leren van indigenous cultures, die vaak veel meer in harmonie met de natuur leven dan wij … 

Ook deze week werd dit mechanisme – onzekerheidsontkenning tegenover onzekerheidserkenning – me een aantal keer pijnlijk duidelijk. Er hoeft maar iets bedreigends te zijn, zoals nu de perikelen rondom de Voice of Holland, en de roep om beheersing door regulatie komt zo’n beetje in ieder overleg aan de orde: Wat hebben wij over ongepaste omgangsvormen tussen collega’s of tussen docenten en studenten eigenlijk op papier gezet? Op 1 dag kreeg ik dit bij 2 afzonderlijke overleggen te horen.

Grappig, eigenlijk, dat ik vorige week schreef dat een goed college misschien wel 1 of 5 jaar nodig kon hebben om opgepakt te worden. Juist nu moet ik denken aan de colleges die ik in de jaren 80 volgde bij prof. Struyker Boudier, waarin hij uitlegde dat individuele vrijheid en verantwoordelijkheid wordt bedreigd door zowel wetenschappelijk reductionisme, als de wereld van de grote systemen. Fascinerend vond ik de vrije keuzevak colleges zeker, maar als bèta begreep ik het existentialistische gedachtengoed slechts zeer matig. Dat is nu volstrekt anders; gezien de grote problemen – klimaat, vermindering diversiteit op vele vlakken, etc. – kunnen we er niet meer omheen, iedere wetenschapper – alfa, gamma of bèta – dient verantwoording te nemen, en moet, net als tot begin 20ste eeuw vrij algemeen was, ook filosoof/ethicus te zijn! 

Ook in de politiek wordt onzekerheid (toeval) als problematisch opgevat. Tweede Kamerleden neigen met incidenten hun punt te maken naar de kiezers met de roep om beleid en regulering. Alles vastleggen in rules & regulations, gedreven door incidenten die de grenzen op scherp zetten, leidt echter niet tot meer zekerheid. Dit is ook zichtbaar in zwenken tussen centralisatie versus decentralisatie. Zodra ambtenaren op bijvoorbeeld gemeentelijk niveau de ruimte krijgen om eigen beslissingen te nemen, is het land te klein: discriminatie t.o.v. andere gemeenten. Juist COVID leert ons dat we wereldwijd rekening moeten houden met toeval en onzekerheid.

Individueel weten we wat we wel en niet mogen doen. De grenzen van wat binnen een bepaalde (sub) cultuur geoorloofd is en wat niet, veranderen. Studentenverenigingen, motorclubs, maar ook subculturen van bijvoorbeeld vluchtelingen vanuit oorlogsgebied blijken soms behoorlijk andere dan de algemene normen te hanteren. Bovendien schuiven de normen ook continu, wat in het flower power klimaat van de jaren 60 en 70 normaal gevonden werd, zou nu tot een ophef leiden, waar de huidige schandalen niets bij vergeleken zijn. Laat ik volkomen helder zijn, afgedwongen/onvrijwillige seks keur ik volledig af, daar is geen enkele onzekerheid over. Maar moet nu iedere flirt – wellicht ontstaan in onzekerheid/het peilen van wederzijdse interesse – door een omgangsreglement worden vervangen?

Ik ben er niet zo zeker van! Controle op overtreding van dergelijke regels (en wetten) is met AI op bv sociale media zeker steeds meer haalbaar. Of met de straatcamera’s bv automatisch registreren als mensen ongewenst een ander nafluiten, en via gezichtsherkenning meteen beboeten. Maar dat brengt slechts één zekerheid naar boven: totalitaire technologische controle! 1984 komt dichterbij. We zien het gebeuren en kijken ernaar. Geef mij maar de individuele vrijheid, verantwoordelijkheid en menselijkheid. Onzekerheid is de prijs die we daarvoor moeten betalen, maar liever leven in onzekerheid dan functioneren in schijnzekerheid!