Verdienen aan onnodige uitgaven?

Mijn lief komt thuis van een dagje koopjesjagen met handenvol kledingtassen, en zegt blij dat ze enorm veel bespaard heeft, maar dat de lopende rekening wel bijna leeg is. Mijn dertienjarige dochter belt, het regent dat het giet, ik stap in de auto om haar met fiets en al van school te halen. Op de radio terug horen we dat een aangeprezen product goed is voor het milieu. “Minder slecht”, zegt mijn dochter, “goed zou zijn het hele product niet gebruiken”. “Of jou niet op te halen met de auto”, sneer ik terug. “Dan zouden al mijn kleren direct in de was moeten, slijtage, chemische schoonmaaktroep, afvoerwatervervuiling”, grapt ze ad rem terug. Met zo’n gele poncho wil ze niet gespot worden… We raken in gesprek, want ze heeft een punt. Vandaag kan iets minder schadelijk lijken, terwijl dat met de kennis van morgen weer heel anders ligt. Maar dat we niet het best mogelijke kunnen doen, betekent natuurlijk ook weer niet, dat we dan maar niets moeten doen, en moeten doorgaan op de ingeslagen weg. Hoewel, optimaliseren van verkeerde oplossingen is nog kwalijker.

Mijn dochter zit op een groene school, waar land- en tuinbouw centraal staan. In Nederland is er een verhitte discussie over stikstofproblematiek, onder meer ten gevolge van intensieve industriële veeteelt. Tegelijkertijd is er een groeiende business van landbouwrobotica, gericht op grootschalig georganiseerde en volledig top-down gecontroleerde landbouw. Echter, de meer duurzame bewegingen in de landbouw, en dat geluid horen we in deze discussie ook steeds vaker, gaan juist over de overgang naar veel meer kleinschaligere land- en akkerbouw, waarbij juist ook een hogere mate van biodiversiteit kan helpen om bestrijdingsmiddelengebruik te verkleinen. Dus met door AI-gestuurde lasers de onkruiden laten wegbranden in grootschalige velden lijkt heel effectief en efficiënt, maar is wellicht juist het optimaliseren van de verkeerde processen. Kleinschalige landbouw in bio-diverse omgevingen, zal veel makkelijker met hart en ziel geschieden, dan werken in de onmenselijk grote eentonige monoculturen. Maar zelfs als je toch zou kiezen voor dat laatste, en daarmee onmenselijke arbeid door robots overbodig maakt, is het nog steeds de vraag wie de robots moet onderhouden, want ook onder monteurs is gebrek aan arbeidskracht. En als al deze technische ontwikkelingen ons ergens heen brengen waar we niet zouden moeten zijn met het oog op een duurzame toekomst (zeg maar de Sustainable Development Goals), kunnen we ons beter richten op andere zaken.

Dan begint mijn dochter te lachen. “Weet je nog, papa, dat mama die oude mevrouw wel even zou helpen de drukke straat over te steken, en dat ze aan de overkant aangekomen mama vriendelijk bedankte met de opmerking dat ze daar eigenlijk helemaal niet naar toe wilde?” Ja, eigenlijk is het helemaal niet zo ingewikkeld: om beleid te bepalen heb je overzicht nodig (afstand) en inzicht in de psychologie. Soms is handwerk, ook al kan het veel sneller met machines, gewoon fijn om te doen, een afwisseling van te veel inactiviteit, of sturen op afstand. Niet alles dat kan, moeten we ook per se willen. En veel gevolgen van acties die als goed voor het milieu worden aangeprezen, zijn dat niet. 

Neem het thuiswerken. Dankzij communicatietechnologie als Zoom en Teams werkten we bij Corona door en reden we minder. Het effect was aan het eind van de pandemie vooral nog te merken bij het treinverkeer; al in februari 2022 werd gemeld dat er meer snelwegdrukte was dan voor de pandemie (mensen wilden liever niet in de trein, vanwege nog geldende “vrijheidsbeperkende” maatregelen). Nu, begin juli, meldt de NOS dat wordt verwacht dat het blijvend drukker is op de Nederlandse wegen dan voor Corona. Door ook thuis te kunnen werken, zal op termijn wonen en werken nog makkelijker niet meer uitsluitend afhankelijk zijn van de afstand tussen wonen en werken, en dus … nog meer mobiliteit. We reizen nu per persoon meer kilometers dan ooit tevoren, ondanks (en feitelijk juist dankzij) digitale connectie.

Dan ga ik nu, na een dag thuiswerken en mijn dochter ophalen, toch nog naar Enschede, alwaar ik vanavond nog een college geef over … optimaliseren van de verkeerde processen! Maar mijn tank is bijna leeg en mijn lopende rekening ook. Dan zal ik toch maar met de trein gaan, en heeft mijn vrouw inderdaad met haar koopjes toch nog iets verdiend, voor het milieu!

Brief aan nummer 8

Eind van dit jaar word je geboren, ik noem je nummer 8. Bij deze heet ik jou alvast van harte welkom, de 8 miljardste wereldburger. Samen met acht miljard harten en hoofden en bijna 2 keer zoveel handen is er ruim voldoende arbeidskracht om het werk te verzetten om met elkaar een zo fijn en gelukkig mogelijk leven te leiden in verbondenheid. Zien en gezien worden, in eigen kring, een ieder met eigen mogelijkheden en beperkingen, die we - omdat we allen zo verschillend zijn - zo gemakkelijk met elkaar kunnen delen en van elkaar kunnen dragen. Wees welkom. We zijn nog nooit met zoveel mensen gelijktijdig op de planeet geweest. Van de 110 miljard mensen die sinds het ontstaan van de mensheid leven, zijn er 8/110 = 7.3 % tegelijk aanwezig (dat leer je nog wel uit te rekenen op school). Als mens hoor je van nature tot een kwalitatieve soort. Dat wil zeggen, wij planten ons niet erg snel voort, doen er lang over om geslachtsrijp te worden, en hebben meestal na een lange draagtijd hooguit 1 nakomeling per keer. Ter vergelijking, 7,3 % van alle muizen die ooit geleefd hebben, zou resulteren in een metersdikke schil rondom de aarde. Nu alvast wens ik je een lang en gelukkig leven toe!

Nummer 8, ik weet nog niet waar je wordt geboren en met welk geslacht, talenten, kansen, beperkingen … Weet alvast dat er geen never-ever land bestaat waarin de bomen tot in de hemel groeien. Velen, vooral in de rijkere landen, handelen echter alsof de bronnen onuitputtelijk zijn, bijvoorbeeld door camera’s op elke straathoek te plaatsen, of ons verslaafd te maken aan sociale media platforms, of door blind te geloven in artificiële intelligentie als oplossing voor de problemen waar de mensheid voor staat. Mensgemaakte materialen (anthropogenic mass: plastics, beton, etc.) wegen nu meer dan al het leven op aarde (Elhacham et al., 2020). Voor bijvoorbeeld megasteden, wegenbouw en industrie eigent de mensheid bouwstenen toe die onttrokken zijn aan de natuur, met als gevolg verlies aan biodiversiteit (massaextinctie). Sinds 1970 nemen we wereldwijd al meer van onze planeet dan ze kan regenereren, met als gevolg een ontluisterende ontwrichting van het leven op aarde, onder meer zichtbaar in klimaatverandering, hongersnoden, vluchtelingen en strijd.

Nummer 8, het is mogelijk dat je ergens aan boord geboren wordt, als kind van een bootvluchteling, of in het luxe-jacht bed van een BigTech CEO. De toekomst is onvoorspelbaar, al doen futurologen ons anders geloven. Als vluchtelingbaby zal je niet overal welkom zijn, of er moet al oorlog zijn uitgebroken in het land van je ouders. Als er strijd uitbreekt door klimaatverandering of uitbuiting vanuit de “rijke” wereld, wordt die strijd lokaal vaak ideologisch (of religieus) gesanctioneerd. Dan zijn je ouders geen economische vluchtelingen meer en vast wél ergens welkom. Nou ja, in de rijke wereld staart iedereen zich blind op foute religie (terrorisme) en het goede (technologie). In de “rijke” wereld is alles digitaal (zeg maar 0 of 1, slecht of goed, terrorist of slachtoffer). Daar grijpen mensen elk probleem, hoe onbenullig ook, aan om meer technologische innovatie te kunnen verkopen. Ze zien nog niet dat dát nu juist een medeoorzaak is van de problemen waarvoor de mensheid is komen te staan.

Nummer 8, je moet maar snel groot worden, dan kan je de mensen vertellen dat ze moeten gaan vertrouwen op hun eigen handen, hoofden en harten, en dat roepen om technologische innovatie meestal niet meer verhult dan korte termijn winstbejag, onder het motto van … "noodzakelijke" vooruitgang (digitale transformatie).

Nummer 8 miljard, ik kan helaas niet meer uitleggen waarom je moet gaan geloven in technologie. Zo gaat het met geloof, ik ben het een beetje kwijtgeraakt. Maar als je iets met tech doet, kan dat je aanzien, geld en zeggenschap opleveren. Daarom werk ik als lector Brain en Technologie. Het is logisch dat er robots nodig zijn om het werk te doen, toch? We zijn slechts met 8 miljard mensen... Technologie leeft een eigen leven – technocratie – het leven is verplaatst van de mensen naar de industrie. Misschien ben jij het licht die ons kan doen omkeren. Technologie weg? Dan word ik lector Brein en … Ja, en wat eigenlijk?

Elhacham, E., Ben-Uri, L., Grozovski, J. et al. Global human-made mass exceeds all living biomass. Nature 588, 442–444 (2020). https://doi.org/10.1038/s41586-020-3010-5

Een cobot leven?

Ook voor mij is het lastig om de goede dingen te doen, of de juiste vragen te stellen (leiderschap). Makkelijker is het om concreet bezig te zijn met de dingen zo goed mogelijk te doen (projectmanagement). In mijn team, onder mijn (co)leiderschap vragen ook wij ons veel te weinig af of we wel de goede dingen doen. Trots posten we bijvoorbeeld dat de cobot (een robot die met een werknemer “samenwerkt”) steeds meer terrein wint en dat dit begrijpelijk is gezien de grote personeelstekorten en de behoefte van bedrijven om efficiënter en effectiever te gaan opereren. Klinkt logisch, maar ik ga zo beargumenteren waarom dit net zomin de goede dingen doen betreft als het ontwikkelen van nieuwe technologieën voor de stikstofproblematiek, zolang de groeiende wereldbevolking per persoon steeds meer vlees consumeert en er voor de productie van veevoer steeds meer bos moet wijken. Zowel maak- als bio-industrie kan technisch nog wel iets verder worden geoptimaliseerd (het goed doen), maar dat is niet het goede om te doen. Waarom niet?

Eerst de cobot! Gebrek aan arbeidskracht? Wereldwijd wordt ondertussen meer massa geproduceerd aan mensgemaakte materialen (anthropogenic mass: plastics, beton, etc.), dan al het organisch materiaal (planten, dieren) op de planeet bij elkaar. In 2050 zal er zelfs twee keer zo veel antropogene- als organische massa zijn (Elhacham et al., 2020). De elementen kunnen maar één keer tegelijk ergens inzitten, dus gaat deze groei (“efficiënter en effectiever”) ten koste van leven (massa extinctie, verlies aan biodiversiteit). Gebrek aan arbeidskracht? Er leven nu meer mensen op aarde dan ooit tevoren; op dit moment tegelijkertijd ruim 7% van alle mensen die ooit hebben geleefd! Als mensheid nemen we sinds 1970 systematisch meer dan onze planeet kan geven, met als gevolg een ontluisterende ontwrichting van het leven op aarde. In het geheel van deze ontwrichtende activiteiten, constateren we gebrek aan arbeidskracht en suggereren we dit op te lossen door aan de huidige vraag en productie te voldoen door de inzet van robots of andere nieuwe technieken, zodat … we niets hoeven te veranderen aan al die ontwrichtende activiteiten. Dat is niet het goede doen. Maar het bedrijfsleven, subsidieverstrekkers en werkgevers verwachten dit van ons.

Er is arbeidskracht genoeg (7,95 miljard mensen!), maar vanuit een duurzaamheidsperspectief zijn er heel veel mensen bezig met onzinbanen, of, erger, banen die de ontwrichting (op termijn) verder doen toenemen. Beide categorieën worden vaak beter betaald dan mensenwerk zoals zorg en dienstbaarheid. De status quo behouden, is geen optie. Robots inzetten om niet te hoeven veranderen is fout om (minstens) drie redenen: 1. het bouwt verder aan ontwrichting, 2. het verdonkeremaant de kansen tot (noodzakelijke) herziening en 3. het schept valse hoop op redding van de dreigende ondergang. 

Tekorten op de arbeidsmarkt bieden een kans tot herziening. Wat vinden we als samenleving met het oog op duurzaamheid echt belangrijk? Bouw, zorg? Als sociaal domein zouden we kunnen kijken hoe we duurzaam bouwen of zorg aantrekkelijker kunnen maken voor talentvolle studenten, zodat ze met hun handen en harten daarin bezig kunnen, in plaats van in kantoren op (project)management banen, of om nieuwe disruptieve technieken te ontwikkelen, die als Pandora’s box weer een veelvoud aan nieuwe problemen, verslavingen, haat en technocratie zullen opleveren.

Wat mijn team en ik doen met cobots en de maakindustrie, is van dezelfde orde als zij die de veestapel niet willen aanpassen aan de stikstofvereisten en roepen dat via de inzet van innovatieve technieken de huidige bio-industrie in stand kan blijven. Natuurlijk kunnen technieken ons op weg naar duurzaamheid een beetje helpen, maar het echte probleem zit toch echt in ons eigen gedrag. Radicaal veranderen is een noodzaak, en dat kan alleen als we ons gedrag en onze leefwijzen geleidelijk maar stabiel gaan aanpassen. Bio-industrie is niet duurzaam, en ook niet duurzaam te maken, om nog maar te zwijgen van de ethiek en humaniteit. Maar voorlopig gaan ook wij maar gewoon verder, onder het motto living technology met … cobot life!

Elhacham, E., Ben-Uri, L., Grozovski, J. et al. Global human-made mass exceeds all living biomass. Nature 588, 442–444 (2020). https://doi.org/10.1038/s41586-020-3010-5

De goede dingen doen versus de dingen goed doen: twee heel verschillende zaken!

Er bestaat een verschil tussen de goede (of slechte) dingen doen, en de dingen goed (of slecht) doen. Naar het eerste wordt vaak verwezen met de term leiderschap (zie Drucker, 2009). Positief geduid is dat voor de goede dingen gaan, bijvoorbeeld ten strijde trekken tegen het onrecht, of opkomen voor de planeet en het nageslacht. Natuurlijk kan dat ook voor “slechte” zaken, zoals oorlog aangaan om grondgebied uit te breiden. Echter, je kan over leiderschapskwaliteiten beschikken en veel mensen meekrijgen, zonder dat je de dingen goed doet. De dingen goed doen (plannen, organiseren, etc.) betreft managen. Leiderschap en managen betreffen twee verwante maar goed te onderscheiden dimensies.  

	Weinig managementkwaliteiten	Veel managementkwaliteiten
Weinig leiderschap
Veel leiderschap

Een belangrijk verschil tussen leiderschap en managen is dat managementvaardigheden meer rechtstreeks aangeleerd kunnen worden, anders dan leiderschap. Leiderschap is niet af te dwingen, bijvoorbeeld door benoeming. Het is iets dat een mens op sommige momenten in zijn/haar leven kan krijgen toegekend, en dan ook vaak op specifieke gebieden. Zo kan iemand heel goede instrumentele vaardigheden hebben op het gebied van sport, of muziek, of heel veel kennis van iets, waardoor mensen geneigd zijn deze persoon te volgen. Een goede leraar heeft in de klas leiderschap, maar daarbuiten kan dat heel anders zijn. Een goede manager kan de kwaliteiten om goed te kunnen organiseren, plannen, controleren enzovoort in principe van klus naar klus meenemen. Echter, als daarbij geen leiderschap wordt toegekend, zal iemand hooguit de positie krijgen van regelneef, of van de humane pendant van de navigatiestem in de auto, die je kan negeren zonder gevolgen voor zijn/haar geduld. Aan zulke hulpsystemen zijn we gewend geraakt; in de complexe systeemwereld wordt ons doen en laten vaak impliciet, soms expliciet gemedieerd - gemanaged – door apps, programma’s, trainingen, infrastructuren en handleidingen. Hierdoor hebben we meer oog voor managen (de dingen goed doen) dan voor leiderschap (de goede dingen doen).

Vorige week stelden we dat we al geboren worden met een “erfzonde”: het systeem waar we letterlijk vanaf de geboorte in worden geassimileerd en waaraan we ons door scholing nauwgezet aan leren aan te passen (accommoderen), vraagt systematisch meer van de planeet dan ze kan genereren. Hoewel we leren de dingen die we doen steeds beter te doen (management), leren we zelden echt de goede dingen te doen, of de goede vragen te stellen, als we tenminste goed doen definiëren als het opheffen van de discrepantie tussen de realiteit (uitputting van de planeet, massa extinctie) en de ideale wereld (waarin we niet meer nemen van de planeet dan de planeet ons en al dat andere leven kan geven). We zijn in ons systeem zo goed als we kunnen, bezig met - in termen van diversiteit, duurzaamheid en klimaat – niet de goede dingen.

Het probleem is dat we individueel in onze psychologie duidelijk schuldbesef kennen, en ook motivatie om schulden te vereffenen. Met erfzonde ligt dat anders! Een gevoel van schuld buiten onze individuele schuld om, vraagt om een mediair dat buiten onze psychologie ligt. Voor goede redenen was dat bijvoorbeeld het terrein van religie, of tegenwoordig (post-, en/of trans) humanisme. Helaas werd de schuld vanuit zo’n mediair gepersonifieerd, bijvoorbeeld door het aanduiden van een zondebok, vijandig volk of geloof. Oorlog kan dan als motief tot balansherstel worden gezien. Maar in de diepere religieuze lagen, in de kloosters, zocht men naar een meer verinnerlijkte boetedoening.

Leiderschap gaat steevast over de goede (of slechte) dingen doen, dus profeten en populisten zijn in dit kader te begrijpen, ze spreken – vaak via de onderbuik – ons aan op ons sluimerend gevoel van (erf)zonde. En ondertussen raast de systeemwereld door met de verkeerde dingen (waaronder veel smart technology) zo goed mogelijk te laten landen. Management en leiderschap, twee psychologische grootheden, onontbeerlijk om inzicht te krijgen in de uitdagingen (transities) waar onze wereld voor staat!

Drucker, P. (2009). Management is doing things right: Leadership is doing the right things. In US Naval Institute Proceedings (Vol. 135, No. 4, p. 96).

Toegepaste psychologie (4):Like a virgin?

Als je als baby wordt geboren, erf je al een hele leefwereld, inclusief tradities, gebruiken en technieken die je ouders en voorouders als leden van hun samenleving hebben verworven. Ze verworven dit vaak met keihard werken met afwisselend grote teleurstellingen en grote triomfen en verdiensten.  Hoewel naakt, worden we geboren in een gesystematiseerde accommodatie (samenleving inclusief technologie), waardoor onze allereerste handeling al direct op de balans van dat systeem komt. De productie en logistiek van de eerste gebruiksartikelen zoals rompertjes, wegwerpluiers, dragen bij aan de ecologische voetafdruk, die bijvoorbeeld in Nederland er al toe leidt dat de zogenaamde Dutch Overshoot Day dit jaar al op 12 april was, wereldwijd eind juli. Dus op 19 februari hadden we met het Nederlandse consumptiegedrag (geëxtrapoleerd naar de hele wereldbevolking) alle middelen gebruikt, die de planeet per jaar kan bieden. Geen ideale realiteit, waarin we geboren, vandaar dat we vorige week van “erfzonde” spraken.

Schuld is als motivator tot gedrag veel rechtstreekser dan erfzonde. Daar ligt dan ook het probleem. Iedereen snapt dat een ongeboren of pasgeboren kind nog geen schuld heeft aan de grote problemen waar de mensheid na enkele eeuwen technologische vooruitgang nu voor staat. Ook kan je het al die natuurvolkeren, die in harmonie met hun omgeving leefden, waar het concept Earth Overshoot Day volkomen niet van toepassing was, niet kwalijk nemen dat ze door ons gekoloniseerd zijn en nu niet meer bestaan als natuurvolkeren (verminderde culturele diversiteit) en ook zijn gaan bijdragen aan de uitputting van de planeet en de gevolgen voor de natuur (vooral de andere soorten: verminderde biodiversiteit door massa extinctie en geknoei met genetische manipulatie).

Toch is erfzonde een vorm van schuld. Schuld staat zoals we vorige week stelden voor een discrepantie tussen de feitelijke situatie en de ideale situatie. Als de balans scheef is, moeten we trachten die te herstellen, om de situatie leefbaar of eerlijk houden. Een lening bijvoorbeeld, is een voorbeeld van het nemen van schuld om de gewenste situatie (bijvoorbeeld het bezitten van een huis) al mogelijk te maken, zonder eerst te sparen. Door boetedoening (de hypotheek elke maand een stukje af te lossen) verminderen we onze schuld totdat er geen sprake meer is van schuld. De discrepantie tussen de feitelijke situatie (het niet kunnen betalen van een huis) en de ideale situatie (het bezitten van een huis) is verdwenen.

Dat schuld moet worden afgelost, snapt iedereen. Met erfzonde aflossen ligt dat anders, omdat het de verantwoordelijkheid van iedereen en daarmee niemand betreft. We leren niet dat we verantwoordelijk zijn voor het hele systeem, en juist nu de hele wereld door globalisatie meer dan ooit tevoren één geheel vormt, gaat dat besef steevast ons verstand en gevoel te boven. Natuurlijk hebben we een vaag besef dat we niet op de goede weg zijn en dat het in toenemende mate ons gaat raken: oorlog, klimaatvluchtelingen, dierenleed en perspectiefloosheid voor onze jongeren. Desondanks hebben we allen geleerd onze schouders erover op te halen. Innovatie is gaaf, een slimme robot, bijvoorbeeld, is cool, en wat het op termijn zal betekenen… We schuiven het graag op als erfenis naar de volgende generaties. Ook wij zijn hier letterlijk ingegroeid, en jezelf aan je eigen haren uit het moeras trekken is nu eenmaal onmogelijk.

In de kunst zijn traditionele religieuze gedachten over erfzonde aan de kaak gesteld, bijvoorbeeld dat de vrouw als verleidelijk schepsel de verstandige man aanzet tot zondige gedachten. In Like a Virgin kiest Madonna de katholieke kerk als decor. Ondertussen in de 60, stelt ze prikkelend dat ouder worden een zonde is. Zaken waar je niets aan kunt doen, maar die maken dat de discrepantie tussen wat als ideaal geldt (seks alleen binnen het huwelijk, altijd jong en flexibel blijven) en wat feitelijk gebeurt (toegeven aan overspel, oud en krakkemikkig worden) geadresseerd worden bij één groep. De vrouw was de verleidster, en dus schuldig, en de man had het zwakke vlees, natuurlijk met ons hedendaags inzicht volkomen onterecht. Toch is dit psychologische fundament – schuld en erfzonde – noodzakelijk om te begrijpen, om wereldwijd door ons gedrag de discrepantie tussen gelukkig nageslacht (ideaal) en een onhoudbare uitputting van de planeet (realiteit) te gaan aflossen. Hoe pakken we dat aan? Heeft iemand een goed idee?