Als ik op een jackpot speel, maak ik mezelf wijs het goede
moment te voelen voor de “ruk” aan de arm, en zo meer kans te maken op een
goede uitkomst. Ook bij andere toeval handelingen, beeld ik mezelf in dat ik
toch invloed kan hebben. Puur bijgeloof. In de psychologie staat dit bekend als
de illusie van controle, ook wel de Gambler’s fallacy. Tot mijn
schrik kwam ik er al op jonge leeftijd achter, dat praktisch alle mensen hun
invloed op random processen structureel overschatten. Het onderliggend
narratief is dat zaken die jij in gang zet – fysiek door de dobbelstenen te
gooien, bijvoorbeeld, of mentaal door ergens aan te denken – ook in hun verloop
met jouw doen of denken verbonden zijn, ook al is dat niet zo.
Deze week – ondertussen 63 jaar oud – ontdekte ik dat niet
alleen gokhuizen hier veel geld mee verdienen. Onze illusie van controle is sterk, meestal in het geheim weten we ons ook in het werk vaak boven het toeval verheven.
Professioneel geloven velen van ons, dat waar wij mee aan de slag gaan, beter
wordt. Eénrichtingsverkeer, van A naar Beter, zo luidt het narratief. We kunnen met verbetertrajecten, bv als continu verbetercoach, een goede boterham verdienen. Een ondernemer, bijvoorbeeld, met een adviesbureau in de
Arbo-sector, vertelde mij dat zijn dienst het ziekteverzuim omlaag brengt, door
de mentale weerbaarheid van de werknemers te verhogen. Hij was er van overtuigd
dat veel uitval voortkomt uit een te lage mentale weerbaarheid. Op mijn vraag
of de mentale weerbaarheid ook door het werken (of door de stijl van management
of leiderschap) verlaagd kan worden, keek hij me niet begrijpend aan. Toen
vertelde hij dat mentale weerbaarheid een verworvenheid betreft die, indien eenmaal op een redelijk
niveau, niet meer omlaag gaat. Een beetje als fietsen, eenmaal geleerd raak je het nooit meer kwijt...
Beide aspecten, continu verbeteren en groei in één richting,
zijn (soms/deels) gebaseerd op de illusie van controle, en dat is niet moeilijk om in te
zien. Wat moeilijk is in te zien, is dat we niet begrijpen dat juist ook door
ons handelen (met desnoods de beste bedoelingen van de wereld) we de zaken
enorm kunnen verslechteren. Waar je in het casino nog af en toe onbetwistbare winst kan
hebben, al is het op random mechanismen gebaseerd, is het in onze wereld evident
dat we door menselijk handelen enorm grote crises over ons hebben afgeroepen.
Bepaalde richtingen die we ingegaan zijn, zijn door “voortschrijdend inzicht”
(weer zo’n term die blijk geeft van eenzijdige groei…) ingehaald. Met
terugwerkende kracht kunnen we dan dus stellen, dat het continu verbeteren
van weleer (denk bv aan de toepassingen van asbest, of fossiele brandstoffen)
feitelijk (continu) verslechteren van de situatie betekende. Net zoals de
gokverslaafden op termijn er achter komt dat het af en toe winnen van de
jackpot, op termijn met geen mogelijkheid kan compenseren voor de geleden grote verliezen…
Het narratief van geboren worden en groeien en steeds beter
worden in talloze richtingen, meer weerstand kunnen bieden aan verleidingen, en
meer mentaal weerbaar worden, en uiteindelijk tot wijsheid komen, zit kennelijk
te diep in ons verankerd. Ieder management gelooft dat de situatie onder haar
leiderschap zal verbeteren, en mocht dat niet zo zijn, dan zijn er externe
factoren waardoor de zaken fout lopen. Dit wordt de attributiestijl genoemd:
succes (continu verbeteren, groei, winst) intern (door eigen competentie, of
controle), falen ligt aan pech, slechte omstandigheden. Deze illusie van
controle mag ons actief houden, en een prettig gevoel geven, maar in de
situatie waar onze wereld nu staat – de polycrises – is ze in potentie
gevaarlijk. Immers, niemand weet hoe de wereld er morgen uit zal zien, wat echt
bijdraagt aan de reparatie van ons gedrag om tot een volhoudbare wereld te
komen. Concreet geloven in je eigen continu verbeterend bezig zijn, is je eigen
controle drastisch overschatten. Dan beschouw niet de optie dat je fout zit –
de antithese. Je neemt de (hypo)these op voorhand voor waar, in de hoop per
toeval tot een volhoudbare synthese komen. Dat is als willekeurig stenen op een hoop te gooien en daarmee bij toeval de Martinitoren te creëren. Dan is het casino wellicht
toch rationeler...
Geen opmerkingen:
Een reactie posten