De brug (1)

Als mens hebben we sterk de neiging om ons eigen en elkaars gedrag te “verklaren” vanuit biologische- en/of psychologische “grootheden”. Iemand haalt een hoog cijfer, omdat hij/zij intelligent is, of iemands reactie wordt verondersteld vanuit persoonlijkheidstrekken te kunnen worden “verklaard”. En natuurlijk zijn er individuele reactiepatronen, die binnen bepaalde grenzen tot op zekere hoogte goed voorspelbaar zijn. Zo zijn er (over het algemeen) aardige mensen, en onvoorspelbaardere mensen, etc. Dus deze “psychologisering” van menselijk gedrag, heeft in het alledaagse leven zeker nut. Echter, je kan ook anders naar gedrag en psychologische kenmerken kijken, namelijk vanuit een dynamisch systeem perspectief. Om dat inzichtelijk te maken, marcheren we even met soldaten mee over een brug ….

In Londen werd de voetgangers Millennium Bridge direct op 12 juni, 2 dagen na opening, weer gesloten, omdat er die dag wel meer dan 2000 mensen tegelijk over de 325 meter lange brug liepen. De brug bleek stabiel, totdat er meer dan een tamelijk specifiek aantal mensen tegelijk op het brugdek liepen, waarna de stappen van die mensen de brug in beweging – aan het wiebelen - brachten, waarna de mensen om hun stabiliteit te behouden mee gingen bewegen met de brug. Dat heet synchronisatie, waardoor de trillingen van de brug en de mensen op de brug synchroon in 1 beweging begonnen te “oscilleren”. Dit verschijnsel met bruggen, was al bekend van soldaten, omdat die als één machine marcheren, en daarmee boven een bepaald aantal soldaten de brug mee lieten resoneren, met als uiterst gevolg zelfs de kans dat een brug instort. Maar bij de millennium brug, is het andersom, de resonantie van de brug zorgt ervoor dat mensen hun bewegingsgedrag coördineren.

En daar ligt het “geheim” van dynamische systemen, het maakt niet uit of mensen door hun marcheren de brug laten bewegen, of dat de brug met haar trillingen (resonantie) de mensen laat synchroniseren, het gaat om gekoppelde “systemen”. En het gedrag op zo’n brug ontstaat geheel los van persoonskenmerken, zoals geslacht, lange benen, of korte benen, obesitas of wellicht uiterst slank.

Al in 1657, als Christiaan Huygens de slingerklok heeft uitgevonden, blijkt dat als hij de uurwerken uit fase (met willekeurige en dus niet gesynchroniseerde slingeruitslagen) aan een stok hangt – ze dus “koppelt” want de stok geeft de trillingen door - , ze binnen verloop van tijd keurig in fase gaan bewegen, net als de wandelaars op de brug. Ook metronomen die hun trillingen mechanisch aan elkaar door kunnen geven (gekoppelde oscillatoren) blijken dus “vanzelf” te synchroniseren. Later ontdekte men dat alle hemellichamen zo in vaste banen rondom elkaar zijn gaan bewegen, en dat dus de “wetten van de gekoppelde oscillatoren” – tegenwoordig dynamische systemen (of de dynamische cyclus) genoemd, al het gedrag van elementen op aarde en in het heelal bepalen.

Meestal is het geheel de som der delen (lineair opgeteld): je bent vrolijk en op reis, dus vrolijk op reis. Je bent aan het wandelen en de brug ligt onbeweeglijk en stabiel onder je voeten. De dynamische systemen – het wandelen en de jouw dragende brug – beïnvloeden elkaar hooguit lineair: je komt vooruit. Maar als er honderden mensen met je meelopen, gaat de brug tamelijk plotseling meebewegen, en raken de systemen gekoppeld: de wandelaars en de wankelende brug komen in één nieuw patroon. Het geheel is meer dan de som der delen. Dit is dan een niet-lineair effect. Bij zeg 20 mensen op de brug, is er niets aan de hand, en bij 25 mensen ontstaat de gekoppelde beweging: het wankelen van de brug. Dit zie je bijvoorbeeld ook bij het ontstaan van files. Als er meer dan een bepaald aantal auto’s op een weg zijn, hoeft één persoon maar één keer te remmen en het “nieuwe” patroon – files – wordt zichtbaar. Iedereen in de file is opeens gestopt met “individueel” rijgedrag, onafhankelijk of je haastig bent, of juist geduldig. Psychologische grootheden – IQ, emotionele stabiliteit, planvaardigheden – ze doen er allemaal nog slechts marginaal, of in ieder geval heel anders toe. In feite wordt ons gedrag heel vaak bepaald door dergelijke dynamische systemen. Daar hebben we echter bijzonder weinig oog voor. Ik begrijp dat mensen nu denken, maar dit alles geldt toch niet voor zaken als IQ? Jazeker, daar kom ik volgende week op terug.

Oh ja, de Millennium Bridge is op 22 februari 2002 heropend, nadat er extra dempers zijn toegevoegd om het mee resoneren bij gebruikelijke aantallen voetgangers te beperken!

Als ik later groot ben, dan word ik…

Als ik later groot ben… Brandweerman, leraar, filmster, boer en, ik moet eerlijk zijn, vuilnisman! We leerden dat eerlijkheid het langst duurt, dat iedereen gelijke kansen verdient. Meritocratie, goed je best doen, dan komen al je dromen uit! En nu?

 

Met het ontstaan van vrije tijd, ontstond consumentisme als economisch top-product. De verbintenis tussen spare-time en spaargeld - “hobby’s” - heeft de economie naar ongekende hoogten gestuwd. Hifiapparatuur, grammofoonplaten (en later cassettes/Cd’s/Dvd’s), stijlvolle interieurs, reizen, auto’s, luxeartikelen, etc. Fabrieksarbeiders in de 19e eeuw werkten wel 75 uur, maar sinds de invoering van de arbeidswet in 1919 duurde een werkweek 45 uur. In Nederland is momenteel gemiddeld de werkweek wereldwijd het kortst: 29 uur (in nabije landen tussen de 30 en 40 uur per week). De arbeidsparticipatie – percentage van de beroepsgeschikte bevolking dat betaald werk doet –  is 69% voor 15-75, ruim 80% voor 15-65-jarigen. Over de hele beroepsgeschikte bevolking gerekend, duurt de werkweek gemiddeld 20 uur.

 

Niet of minder werken, kan leiden tot sociale isolatie, tot schaamte en tot een verlaagde eigenwaarde en self-efficacy. Hoewel het heel menselijk is om falen extern te attribueren en succes intern, blijkt uit talloze onderzoeken dat dit omkeert bij depressie en vooral het ervaren van verminderde controle, aangeleerde hulpeloosheid genoemd. Niet aan de arbeid meedoen en daarmee niet aan de loopbaan kunnen werken, terwijl men daar vaak lang voor heeft gestudeerd, wordt als falen gezien, dat intern wordt geattribueerd: zie je wel, niemand wil mij hebben, ik ben niet goed genoeg. Moeilijk is te achterhalen wat oorzaak, of gevolg is, maar dysthyme of zelfs depressieve pathologie komen significant vaker voor bij (langdurig) werklozen, terwijl het niet hebben van controle over de gewenste levensregie (werk, carrière, hypotheek, aanzien, etc.) de weg naar aangeleerde hulpeloosheid opent. Frustratie, bijvoorbeeld bij het kwijtraken van een baan en daarmee de carrièrekansen, wensen en perspectieven te zien bevriezen, of zelfs verdwijnen, kan dit gevoel van geen regie hebben en bijbehorende omkering van de attributiestijl bewerkstelligen: ik faal, omdat ik niet goed genoeg ben!

 

Ondertussen schreeuwen de marketeers dat je wel goed genoeg bent om de door hen aangeprezen producten te kopen, of beleven. Het grootste deel van arbeid, is nu gericht op het produceren voor vrije tijd. Of je nu een uitkering hebt, of een inkomen uit arbeid, of desnoods een basisinkomen, de economie is net Vrouwe Justitia: blind voor het geluk of leed achter betaalmiddelen, dus de consument. En zo zijn marcheert ons “lot” in de richting van dat van onze grote huisdieren, die vroeger op het land werkten voor de ploeg of kar, en nu hooguit op een drassig weitje nog een paar kinderdromen verwerkelijken: te weinig beweging, te veel eten. Om maar te zwijgen over de minder populaire huisdieren, zoals kippen en varkens, die slechts productievee werden, dat zo veel en zo snel mogelijk moet consumeren in een “megastal zonder speelruimte” (de smart city?), om de economie draaiende te houden.

 

Met alle veranderingen op de arbeidsmarkt ten gevolge van “disruptieve” technieken, verliezen we gemakkelijk de diepe verweving van arbeid, loopbaan en zelfontplooiing uit het oog. Er is geen, of te weinig oog voor de psychologische gevolgen van baanverlies, voor wat dat met attributiestijl doet, en hoe dat kan doorwerken in de kansen van iemands nageslacht. Een basisinkomen kan mensen wellicht economisch veiligheid brengen, en dat is heel belangrijk. Maar gelijke kansen als disruptieve technieken voortdurend aan de stoelpoten van de werkenden knagen, moeten wel een heel goed verhaal hebben - in termen van ons voortbestaan op de planeet, of behoud van (bio) diversiteit, bijvoorbeeld – willen ze gerechtvaardigd zijn. Meer op 1984 gaan lijken, of leuk, smart en “het is de toekomst”, is volstrekt niet genoeg!

 

Nu het later is en ik groot ben, is alles anders. Tevreden met mijn eigen leven, knaagt het aan mijn geweten. Jonge mensen, nieuwe dromen. Meritocratie en gelijke kansen? Droom verder. Groot zijn betekent consument zijn, niet wat ik word, maar wat ik “eet” (reizen, hypotheken, bezit). Tja, mijn bed stond op een goede plaats. Maar technologische grootmachten hebben alles en iedereen in hun macht, ook onze arbeid en dus dromen en carrières. De Hunger Games van 2021 heten onder meer The Voice, Britain’s got talent en We want more, waar elke week weer jonge dromers de bestaande sterren alle hoeken van de televisiestudio laten zien, en het publiek uit pure verveling die ene gast kiest die echt niet zuiver kan zingen. Hij lijkt het meest op de coaches, dus eigenlijk wel zo eerlijk! Onze kinderen leren dat je best doen, of talent hebben, er niet toe doet. Niets is genoeg!

Verhouding tussen mens en arbeid, proefscheiding of relatietherapie?

Mens en arbeid is altijd een min of meer vanzelfsprekende combinatie geweest. Zo vanzelfsprekend, dat men het er niet of nauwelijks over hoefde te hebben. Je moest aan het werk om te overleven, niet om jezelf te ontplooien. Dat werk bestond eerst uit jagen, verzamelen, beschermen, verdedigen, en instrumenten maken, waaronder potten, hamers en speren. Later, toen we ons op één plaats gingen vestigen (ong. 13.000 v. Chr.), kwam daar systematische landbouw, veeteelt en even later ook meer abstracte arbeid bij, zoals oppervlakte beschrijving (wiskunde, 3000-50 v. Chr.), rechtspraak (527-565 n. Chr.), en onderwijzen (eerste universiteit Fez te Marokko, 859 n. Chr.). Maar tot zeker in de twintigste eeuw is zelfverwerkelijking en ontplooiing via arbeid slechts voor enkelingen: voor mensen in de hogere klassen, of voor mensen met op dat moment evidente en begeerlijke talenten.

Nu is dat volstrekt anders. Paradoxaal genoeg, echter, worden arbeid en zelfontplooiing vaak als twee kanten van dezelfde medaille beschreven, maar is dit wellicht minder vanzelfsprekend dan in al die duizenden jaren hiervoor, dat we “gewoon” werkten om te overleven en niet werken simpelweg geen optie was. Zeker, de omstandigheden waaronder jonge ouders soms 12 of meer uur per dag als land- of fabrieksarbeider aan de slag moesten, waren vaak erbarmelijk. Jonge kinderen, soms nog baby’s, werden thuis aan zichzelf en elkaar overgelaten, en als de kinderen maar een beetje konden bijdragen, moesten ze mee: zware arbeid, 6 tot 7 lange dagen per week. Men wist niet beter, en zodra men de oneerlijkheid begon te zien, kwam men met wisselend succes in opstand. Langzaam maar zeker verbeterden de omstandigheden en ontstond er een tweedeling tussen arbeid en de overige tijd (“vrije tijd”). Tegelijkertijd begon men arbeid meer algemeen te zien als een mogelijkheid tot zelfontplooiing. Economisch bleek vrije tijd lucratief: consumentisme werd de motor van een nieuw verdienmodel. Mensen dreigen economisch meer rendabel te zijn als consument, dan als producent …

Het “creëren” van vrije tijd - door arbeid van werkenden vrij te spelen – is min of meer gelijk opgelopen met het veralgemeniseren van de zienswijze dat arbeid en menszijn twee gescheiden begrippen zijn, met arbeid als de gouden weg tot zelfverwerkelijking. Mens en arbeid hebben altijd een niet te onderscheiden twee-eenheid gevormd. Ondanks alle zware omstandigheden (en ook lichtere omstandigheden, antropologen wijzen er regelmatig op dat jagers-verzamelaars vaak mooie en afwisselende dagen hadden, met veel ruimte voor spel en rust naast het jagen en zorgen) waren mensen niet en-masse depressief en/of suïcidaal. Integendeel, gevoelens van zinloosheid, depressie en suïcide komen juist nu meer voor dan ooit tevoren. In veel westerse landen liggen de zelfmoordpercentages boven de moordpercentages.ds

Waar mens en arbeid altijd een vanzelfsprekende combinatie is geweest, hoefde niet betoogd te worden dat er vele typen arbeiders waren, van dommekracht (sterk) tot slimmerik, van waaghals tot voorzichtig en gereserveerd, van consciëntieus tot klaploper. Iedere gemeenschap had minstens één persoon die anders was, en zelfs was er vaak de dorpsgek. Het maakte allemaal weinig uit, als je maar met elkaar zorgde dat er “brood op de plank was” en dat er voor het nageslacht gezorgd werd. Neurodiversiteit was vanzelfsprekend, adel en armoede, dom en hoogbegaafd, niemand had het erover en de dominee, dokter en smid (ingenieur) waren wellicht per definitie persoonlijkheden die meer persoonlijke speelruimte hadden en dito identiteit kregen toebedeeld. Een rare vogel was acceptabel, zolang hij (emancipatie was er nog niet …) maar niet volslagen krankzinnig was.

Het is dus logisch dat – nu arbeid meer en meer is losgezongen van overleven - we zijn gaan nadenken over de relatie tussen arbeid en zelfontplooiing, tussen arbeid en geluk. En zonder noodzakelijke arbeid ervaren we gemakkelijk een gevoel van er niet toe doen en onbelangrijkheid. AMA docent/onderzoeker Jouke Post stelt vast dat de meest gebruikte metafoor voor loopbaan de Reis is. De Levensreis, de reis naar onze bestemming, naar onze vervulling. Met de massa kwam de uitzondering, en de onderdrukking. Met inclusie kwam exclusie kwam inclusie - een vicieuze cirkel – met rijkdom kwam armoede, met vrijheid slavernij en met vrijetijd verslaving, zoals op de eerste wereld een tweede en vervolgens derde wereld was gevolgd. Met de loopbaan ontstond de achterblijver, met het reizen de thuisblijver. Het toekomstig AMA lectoraat kijkt om en vooruit, naar mens (Brain & Technology) en naar mens in bedrijf, de bedrijvige mens, het echte Human Capital.

Wat gebeurt er met onze reis, nu disruptieve technieken, bedrijven en gebeurtenissen zoals virussen onze wereld opschudden, nu aan de horizon milieu en klimaatproblemen zich voordoen, nu diversiteit onder druk staat. Hoe houdbaar is onze toekomst? Zet met een basisinkomen de scheiding tussen mens en arbeid door? Of doet robotica dat, of toenemende technologisering? En wat betekent dat voor onze menselijke verbondenheid? Deze en vele andere vragen kunnen niet alleen beantwoord worden door de markt te laten bepalen. Hier zijn diepgaande psychologische, sociologische en filosofische inzichten vereist, en is politiek bestuur noodzakelijk. Hier ligt een prachtige verbinding tussen toegepaste psychologie en HRM, twee kanten van dezelfde hedendaagse medaille: Mens en Arbeid.

Mens en Arbeid: (6) Academie Mens en Arbeid: Relatie tussen mens en arbeid: Proefscheiding, relatietherapie? - YouTube

Not on my watch! (over emoties en rationaliteit)

Wat krijg je, als je een schrijver al zijn schrijfgerei en papier afneemt? Of als je een automobilist elke weg ontzegt buiten zijn eigen grond? Of als je een jager de jacht ontzegt, om het even op welke “prooi”? Een danser zonder partner, een minnaar zonder beminde, een schrijver zonder lezer, een spreker zonder luisteraar, een artiest zonder publiek, een koning zonder onderdanen, een werker zonder werk?

Dagelijks, haast onophoudelijk, nemen we in naam van “de vooruitgang” mensen hun gevoel van bestemming af. Emoties drijven ons voort, en bewegen ons naar elkaar toe, of juist van elkaar af. Natuurlijk is het werk dat we doen in een complexe samenleving niet of slechts zelden rechtstreeks met ons directe voortbestaan verbonden. Jonge academici dreigen iets zinnigs te gaan doen, omdat ze de onzekerheid als flexwerker in de massaproductie van het hoger onderwijs zat zijn. Boeren dreigen te stoppen met de onterende massaveeteelt, waarin varkens zonder enige leefruimte soms in 12 verdiepingen hoge “flats” zijn opgestapeld. Robotiseren lijkt in beide voorbeelden een oplossing: studenten kunnen vanuit huis met chatbots communiceren en studeren, en de mens- en dieronterende toestanden in de factory farming hoeft niemand te zien door de inzet van robots. Om die robots volkomen autonoom hun werk en de “zorg” voor de dieren te laten uitvoeren, hebben we dan wel weer jonge academici nodig. Hoewel, het is al lang niet meer zo dat alle “high-tech” uitsluitend uit Hogescholen en Universiteiten komt. Integendeel, maar dat terzijde.

Maar … zouden we niet allemaal moeten zoeken naar zinvolle en arbeidzame verbinding met elkaar? En natuurlijk hebben we daar technologie bij nodig. Zonder technologie zou de biotoop van de “naakte aap” immers beperkt zijn tot een paar duizend vierkante kilometers, terwijl we met bijvoorbeeld kleding, bebouwing (huisvesting, etc.), vuur en voedselproductie (inclusief conservering en bereiding) ondertussen praktisch de hele planeet zijn gaan bevolken.

Het echte probleem is mijns inziens dat logisch denken – rationaliteit – de mensheid heeft geholpen om overal te kunnen leven, maar dat het niet, zoals iedereen lijkt te denken, de hoofddrijfveer is van menselijk handelen, maar "slechts" een bijeffect. Als het de hoofddrijfveer was, dan was bijvoorbeeld factory farming nooit ontstaan (en, vrees ik, ook HO niet). Rationaliteit is een bijproduct, emoties drijven ons handelen primair. En die emoties zijn op het niveau van samengestelde emoties continu mee aan het evolueren met onze technologische “vooruitgang”, terwijl de set primaire emoties die aan de samengestelde emoties ten grondslag liggen, onveranderd zijn gebleven in de 250 a 300 duizend jaar Homo Sapiens.

Om het tij te keren – klimaat en milieurampen die op ons af komen, afnemende bio- en culturele diversiteit, opstapelende zinloosheidgevoelens en daarmee ziektekosten - zal er veel explicieter rekening gehouden moeten worden met hoe emoties onze levens sturen. Zes (of 7, als je "liefde" meetelt) biologische verankerde basisemoties - angst, blijheid, afschuw, boosheid, verrassing en verdriet – vormen het alfabet waarop we door culturele en cognitieve processen een heel palet van hogere orde (samengestelde) emoties bouwen, zoals nostalgie, gezellige verbondenheid, onbestemdheid, je geïnspireerd voelen, of eenzaamheid, enzovoort. Waar basisemoties biologisch van aard zijn (“aangeboren”), zijn samengestelde emoties zowel cultureel als historisch van aard en zijn ze richtinggevend aan onze levens. 

Lifestyle programma’s moeten gaan over zinvolle verbondenheid, met elkaar en door onder meer arbeid voor elkaar. Dat zulke programma's vooral gaan over het in de gaten houden hoeveel calorieën je door voeding tot je neemt, of over het afmeten van het aantal minuten van lichamelijke inspanning per dag (Quantified Self), laat zien hoe armoedig ons inzicht is in wat mensen echt beweegt! Zolang we dat inzicht niet serieus gaan omarmen, bijvoorbeeld door bij “technologische vooruitgang” te bekijken wat de techniek werkelijk zal betekenen voor onze zinvolle verbondenheid met elkaar door samen te leven en te werken, zullen we ook met smart watches (de quantified self, die bloeddruk meet, stappen telt, etc.) alleen maar verder in de betekenisloosheid vervallen en zal obesitas, depressie en eenzaamheid welig blijven tieren. Dat krijg je als je een mens zijn/haar verbondenheid afneemt! Maar …. Not on my watch!

We are not our Brains (a Web-lecture)

The advantage of being illiterate part 1 & 2

1. Why do we learn our second language very differently from our first language?

2. What are the benefits of discovery learning, without being too much disturbed by already existing knowledge and prejudices?

3. Why does smart technology ensure that we learn much less naturally bottom up?

In this lecture (webinar), which has been cut exactly in half to put it on YouTube in 2 times 15 minutes, this is discussed from a neuropsychological point of view. The advantage of illiteracy! However, of course sometimes top-down learning also has great advantages!

The advantage of being illiterate 1

https://lnkd.in/eKNCiFJ

The advantage of being illiterate 2

https://lnkd.in/e6pqRXr

Samenleving met waterhoofd?

Aan het zondagsochtend ontbijt, waar mijn lief en ik al meer dan 20 jaar een wekelijks feestje van maken met mooie muziek en heerlijke broodjes, zegt mijn lief – zelf gepromoveerd in de medische wetenschappen, maar ondertussen aan het werk in de directie van een bouwbedrijf – dat ze het er behoorlijk op vindt gaan lijken dat het hoger onderwijs is verworden tot een, ik citeer haar letterlijk, “beloningsysteem voor jongeren die cognitief flink hun best doen, zodat ze later niet echt hoeven te werken”. Vergelijkbaar met een mooi pak, dat je niet wekelijks in de was hoeft te doen, dat aangeeft dat jij jezelf niet vies hoeft te maken, dat je er toedoet om wat je adviserend, of besturend hebt toe te voegen. Of met lange, mooi gekleurde nagels, waarmee je aangeeft zelf je handen hooguit strelend te hoeven gebruiken.

Later die zondag denk ik erover na, als ik met onze jongste dochter de paardenstallen ben aan het uitscheppen. Zij wil, in tegenstelling tot onze andere kinderen, heel graag naar de Groene school, waar je leert met je handen te werken. Voor haar lijkt op dit moment jarenlang algemeen (theoretisch) onderwijs weinig aantrekkelijk, en omdat wij zien hoe ontzettend hard ze werkt in de tuin en in de verzorging van haar pony’s, hebben we er ook vertrouwen in dat het een goede keuze is. De hele dag blijft het door mijn hoofd spoken, een het hoger onderwijs als een beloningssysteem om niet “echt” te hoeven werken. Dat betekent dat ook mijn werk niet echt werk is …

Tja, de Corona crisis heeft het onderscheid zichtbaar gemaakt tussen zogenaamde essentiële beroepen en thuiswerkers. En mijn lief heeft er in de bouw regelmatig mee te doen dat het lastig is om nog goede vakmensen te krijgen, zoals timmerlieden, betonvlechters, metselaars, loodgieters en stukadoors. Haar idee is om die voor veel kinderen vreselijke middelbare school op te heffen: na de basisschool nog 3 jaar algemeen vormend voortgezet onderwijs en daarna voor iedereen verplicht een vak kiezen, uit een zeer beperkte set speelvelden: bouw, zorg, logistiek, (detail)handel, kunst en entertainment, agrarisch en groen, of informatietechnologie. Pas als een leerling dan zo’n vak verstaat – gewoon met de handen en het hart on site – is er voor diegene die echt evident meer in hun mars hebben de mogelijkheid om op een hoger niveau door te studeren. Deze weg staat overigens in het door haar gedroomde model altijd open, dus ook als je 15 jaar als timmerman hebt gewerkt, en je bezit het abstractievermogen, kan je alsnog doorstuderen in een abstractere (bijvoorbeeld bestuurlijke, onderzoekende of leidinggevende baan).

Nu zien we in de uitvoerende bouw en zorgberoepen steeds meer mensen aan de slag gaan die hier via een asielzoekprocedure zijn terecht gekomen. Mensen vaak met een uitstekend verstand, maar die door de ellende die zij of vaker nog hun ouders met hun in het kielzog zijn ontvlucht. Ellende die vaak is aangericht door globalisatie, bijvoorbeeld door ontwrichting door milieu en klimaatrampen, maar dat terzijde. Als we willen dat de wal het schip keert, zullen we weer veel actiever moeten worden in het inrichten van onze eigen leefwereld, in het werken aan duurzame lokale economieën, door en voor echte mensen. Alleen als we iedereen aan het bestuurlijke stuur willen zetten, is het zinvol om een leger robots te ontwikkelen, zodat zij het echte werk kunnen doen. Maar waarom zouden we dat willen? Om met z’n allen niet meer te hoeven werken en de hele dag op de bank te hangen met Netflix, om dan af en toe in de sportschool precies door smartwatches afgemeten spiertraining te kunnen doen, zodat we er allemaal even afgetraind uitzien? Wij zijn, kortom, trots op onze jongste dochter, die gewoon graag naar een school gaat waar ze haar handen uit haar mouwen leert te steken!