Outbreak, Breakout!

Victorine, mijn lief, was afgelopen week ziek. Te lamlendig om iets te doen, becommentarieerde ze vanaf onze paarse bank het wereldnieuws, dat kennelijk gedomineerd werd door 2 radicale heren, Trump en Kim Jung Un. Wat bezielt een mens om zo veel energie aan radicale zaken te besteden, vraagt Victorine zich af...

Ons brein is gek op herhaling. Niet dat er ooit iets herhaalt in onze wereld; de werkelijkheid is een continue stroom met een oneindige variantie. Maar elke keer dat het bijvoorbeeld opnieuw donker wordt, construeert ons brein het patroon als herhaling. Hoe vaker gebeurtenissen als "hetzelfde" (invariant) in zo'n geconstrueerd breinspoor terechtkomen, hoe dieper het betreffende spoor inslijt. Herhaling is dus een constructie van ons brein en niet van de realiteit; patronen (en patronen van patronen etc) zijn breinconstructies. Ieder brein leert uit kleine details automatisch de invarianten te benutten en zo gebeurtenissen te duiden (net als Sherlock Holmes)! Automatisch, want in de oneindig variabele wereld, speelt ons brein zo snel mogelijk centrale aandacht vrij voor het onverwachte, dat altijd op de loer ligt. De "gekraakte" patronen worden daartoe zoveel mogelijk automatisch verwerkt. Automaten zijn snel tegen lage energetische kosten. Maar ze zijn niet voorbereid op geheel nieuwe situaties. Soms gaat ons hele leven op de automaat! Geen probleem, behalve als stabiliteit in stagnatie omslaat, als we indutten. Als ons geautomatiseerde leven niet meer voldoende aansluit op de vereisten/omgeving kan dit een burn- of bore out opleveren! Gelukkig heeft ons cognitieve systeem daar iets op gevonden: radicaliseren, een energy-booster, bv verliefd worden.

Gedurende onze levens zijn er verschillende meer of minder typische fase-gebonden momenten (stadia) waarin we niet meer volledig passen in ons tot dan toe geautomatiseerde leven, bv in de puberteit, als we op eigen benen verder moeten, in onze dertiger jaren, als we na een aantal jaren gezin en werk in een sleur voelen te worden weggezogen, in de midlifecrisis, bij ziekte, of na het verlies van een levenspartner. Op deze momenten is een booster soms noodzakelijk; verliefdheid helpt ons brein als het ware ons cognitief-emotionele systeem te resetten. Hierbij verengt ons hele denken, voelen en zijn verengt/radicaliseert. De tijdelijke turbo-modes geeft je als het ware vleugels om uit de onbevredigende situatie te breken. Verliefdheid-radicalisering-verbrekingsenergie.

Tijdens de verliefdheid is alles anders, intenser en we kunnen bergen verzetten, ook al weten we dat we zo niet jarenlang door zouden kunnen gaan zonder in wrakken te veranderen. Maar het veilige nest verlaten, of opnieuw beginnen en samen met je geliefde alles (ouders, of later gezin en kinderen) achterlaten, is geen geringe prestatie. De nieuwe liefde is alles, en al het andere moet daar voor wijken. Verliefdheid is radicaal en treedt soms op bij een important life event, bv na het overlijden van een levenspartner. De angst, of het verdriet is dan allesoverheersend, en opeens is er die vonk. De roze bril, een radicaal nieuw perspectief, een uitweg uit een niet langer leefbare situatie. Het is mooi en beangstigend tegelijk. Soms staat de oordeelsvorming tijdelijk onder druk. Soms wendt het een depressie af, geeft het weer hoop. Soms stort het mensen regelrecht in een afgrond, als er bv gezinnen en harten worden gebroken. Het is soms psychiatrisch. Verliefdheid - psychologisch extremisme - kan zich ook op materiële zaken als huizen, auto's en bezit richten. Of op religie, of erger, strijd en geweld. Als iemand religieus radicaliseert, is de vraag wat maakt dat de booster kennelijk noodzakelijk is? Kunnen Trump en Kim Jung Un niet gewoon stapelverliefd worden?!

Het laatste woord is aan mijn lief. Victorine: "leuk betoog dat de outbreak energie beschrijft van verliefden en wellicht sommige Syrië-gangers. Maar kom op, genoemde wereldleiders hebben toch gewoon een klassieke personality disorder? Breakout!

Waarom Leonardo da Vinci de fiets niet uitvond!

Marcel, collega en projectpartner, is op vakantie naar Italië. Op de fiets! Mijmerend  denk ik aan wat maakt wie we zijn, wat we doen. Positie (omstandigheden) of predispositie (aanleg)? Wat maakt iemand sportief, een echte manager, of een uitvinder? Experimenten in 1971 van psycholoog Phil Zimbardo, waarin studenten ad random verdeeld werden in gevangenen of bewakers, suggereerden dat positie bepalend was: de bewakers gingen zich na verloop van tijd meer en meer machtsbelust gedragen, zo erg zelfs dat het experiment in de kelders van de Stanford University al na enkele dagen moest worden stopgezet wegens mishandeling en wreedheden. Groepsdruk, sociaal/culturele positie dus.

Leonardo da Vinci, zijn laatste huis bezochten wij in de vakantie, lijkt een voorbeeld van predispositie, een genie die zijn tijd ver vooruit was. Niet alleen een geweldig kunstenaar, hij was ook een toegepast wetenschapper, actief in de weer met hefbomen, katrollen en wielen (wielen zijn continue hefbomen!). Hij combineerde en paste uitvindingen van anderen toe, zoals de schroef van Archimedes, om zo bv via een watermolen water omhoog te pompen. Niet enkel dromen en spielerei, hij zette de mensheid letterlijk en figuurlijk in beweging (de vooruitgang). Toch ontbreekt er iets, is er een omissie...

In de 15e eeuw kwam arbeid (energie) grotendeels voort uit spierkracht (mensen, paarden, ossen), al dan niet versterkt door hefbomen (jukken, stelen), wielen (karren) en wieken en katrollen (molens, wapens). Maar uitvinders zochten vernieuwing, andere krachtbronnen dan spierkracht: waterstroming, wind en veerkracht. DaVinci fantaseerde en bouwde hiermee bv wapen- en vliegmachines. Het vervangen van spierkracht voor wind-, veer-, water- en andere krachten, heeft al eeuwen "de wind mee": in 1673 bedacht onze landgenoot Christiaans Huygens de buskruit "verbrandings"-motor, in 1705 bedacht John Cally de stoommachine (in 1764 door James Watt sterk verbeterd), gevolgd door de luchtballon (1784, gebroeders Montgolfier), gevolgd door de elektro-, benzine- en dieselmotor (19de eeuw). Einstein (1905) veralgemeniseerde de energieomzetting: E = mc2 en het hek was van de dam (kernkracht): iedere massa kan in energie omgezet worden! Overigens blijkt de geschiedenis in onze tijd, nu de ontwikkelingen zo snel gaan, slechts met kunst en vliegwerk nog aan de "grote" man of vrouw (patent) te koppelen, en dan blijkt bij nader inzien dat op vele plaatsen tegelijk ongeveer hetzelfde werd bedacht. Positie dus, een soort onuitgesproken algemeen heersende cultureel-wetenschappelijke opinie, een technologische snelweg, die het denken en werken van uitvinders stroomlijnt/kanaliseert (culturele positie).

De omissie, ook die van Leonardo, is de fiets! De schaats is al in de prehistorie uitgevonden: een kleine extensie van het menselijk lichaam, resulterend in een enorme toename van snelheid en bereikbaar territorium! De eerste fiets is pas in de 19de eeuw uitgevonden en de eerste fatsoenlijke fiets pas in de 20ste eeuw (toen er al auto's en vliegtuigen waren)! Voorwaar geen directe zegen voor denkkracht en rationaliteit! Eeuwenlang waren genieën aan het "surfen op de golven van de tijd" (machines aan het bouwen die spierkracht ontzien). Alle ingrediënten om een fiets te maken, waren al die tijd aanwezig. Zelfs de infrastructuur was er: geplaveide wegen (voor de karren en koetsen). Het had echt het verschil kunnen maken. Maar "engineering" met toen "moderne" technieken domineerde. Pas nu pakken uitvinders efficiëntere energieomzetting vanuit de spierkracht op: skateboards, wakeboards, nieuwe fietsen waarbij spierkracht wordt benut om een accu te laden en in samenwerking met de elektromotor vooruit te komen. Hoewel, nog steeds laten we ons graag bewegen, en staan we liefst nergens meer voor op: afstandsbediening en "smart" technology zijn een must. Spierkracht is tamelijk exclusief voor de sportschool. 

Mens en technologie. Doen we nu met denkkracht wat al eeuwen met spierkracht is gedaan: buitenspel zetten? Hoe smart is "smart" technology eigenlijk? De mens, ook de geniale mens, is niet primair rationeel, maar wel primair cultureel gepositioneerd. Dus, waarom fietste Marcel's laatmiddeleeuwse voorouders niet naar Italië? Precies, de culturele positie verleidde zelfs daVinci om andere energiebronnen dan spierkracht te exploreren, juist zoals nu AI en ICT technieken rücksichtslos worden ontwikkeld en toegepast om denkkracht te ontzien, zelfs in het onderwijs! Worden we daarmee niet braindead? Nogmaals de hamvraag: Leonardo da Vinci, Superman of toch ook vooral op het juiste moment op de juiste plaats? Predispositie of toch positie?

Deeltijd autist?!

Stel je voor, je kijkt door je telescoop in de donkere nacht naar een melkwegstelsel, of althans, wat jij er van kan zien. Een chaotisch patroon met duizenden stipjes, vergelijkbaar met willekeurig uitgestrooide zoutkorrels op een zwart tafellaken. Hoe groot is de kans dat je een volgende keer opmerkt dat er 1 ster - 1 zoutkorrel - niet meer is, of even opflikkert (een supernova), tussen de vele duizenden stipjes? En wat dan als je niet 1, maar 1500 verschillende melkwegstelsels in de gaten houdt? Dus in feite 1500 tafellakens op rij. Kan je er langslopend, zo'n 3 kilometer, precies die plek herkennen op die ene tafel waar 1 zoutkorrel is verdwenen! Hoe enorm moet je geheugen zijn om al die stelsels zo gedetailleerd te onthouden? In zijn boek "Een antropoloog op Mars" beschrijft neuroloog Olivier Sacks (1933-2015) een autistische savant die precies dit kan: Robert Evans (1937). Een zeer uitzonderlijk talent, hij heeft meer supernova's ontdekt dan wie dan ook!

In de levensloop van mensen die zo anders ontwikkelen dan normaal, lijkt soms alles anders: kinderen bereiken de mijlpalen niet of anders, willen soms niet aangeraakt worden, of blijven lange tijd mutistisch, of hebben door ouders, school en leeftijdsgenoten onbegrepen fascinaties en geen interesse in gewone,  "leeftijdconforme" dingen. Er is geen eenduidige oorzaak van een "autistiforme" ontwikkeling. In onderzoek worden zeer uiteenlopende zaken genoemd: afwijkende darmflora, geboortetrauma, keizersnee (!), infecties, luchtvervuiling, geslacht, testosteron-balans, genetica, of externe factoren zoals opvoeding en ontregelde slaap. Of het nu primair een syndroom, of een symptoom betreft, kenmerkend is een niet neurotypische (a-typsche) ontwikkeling die dan weer resulteert in een tamelijk specifiek (typisch) patroon: het autistische.

Bij kinderen met autisme vormt hyperfocus (negatief verwoord fixatie) vaak een onderdeel van dit patroon. Zich afsluiten van de nog onbegrepen wereld en focussen op een in potentie voorspelbaarder aspect - de onbegrepen fascinatie - is een begrijpelijke respons, die door zowel externe als interne factoren kan worden opgeroepen. Dergelijke a-specifieke (al dan niet tijdelijke) factoren, gelden dan als controleparameter. Juist hierin kunnen soms hele bijzondere patronen/competenties ontstaan of ontwikkeld worden. Minder is dan meer, ook als autisme als symptoom geldt en van voorbijgaande aard is! (de meeste van ons gedragen zich met bv hevige hoofdpijn behoorlijk autistisch!). Het is heel goed mogelijk dat een kind zich in de ontwikkeling gedurende een aantal jaren afsluit en vanuit de hyperfocus speciale talenten ontwikkelt. Juist omdat ontwikkeling niet gericht kan zijn op alle terreinen gelijk, loopt zo'n kind dan in een ander tijdschema dan de leeftijdsgenoten.

Hoewel veel aspecten van ontwikkeling ook op een ander moment opgepakt kunnen worden, resulteert dit niet zonder meer in het "neurotypische" (normale) patroon van leeftijdgenoten. Een kind dat de kinderfiets op de kop zet en maanden gefascineerd de interactie tussen spaken, wielen, trappers en ketting bestudeerd, bouwt wellicht een basis voor inzicht in mechanica, maar mist de ervaringen van de kinderen die naar elkaar toe fietsen en daarbij met elkaar complexe leeftijdsconforme interacties “oefenen”! Of dit positief, of negatief is (kracht of beperking), is mede afhankelijk van hoe kind, gezin en onderwijssysteem de andersheid kunnen integreren en hoe er op het juiste moment, alsnog zaken opgepakt worden. Vertrouwen, inzicht, diversiteit en begrip moeten dan uitgangspunt zijn.

Terug naar Robert Evans. Oliver Sacks schijnt de man nooit te hebben opgezocht. De schrijver Bill Bryson ("A very short history of nearly everything") deed dat wel: hij vond een keurig sociaal geïntegreerde dominee, al jaren gelukkig getrouwd en nog steeds actief voor zijn gemeente. Op Brysons' opmerking dat hij door Sacks was opgevoerd als autistisch savant, haalde hij goedmoedig zijn schouders op... Of zou Sacks toch gelijk hebben? Immers niemand heeft zoveel supernova's getraceerd als Evans. Zou de oorsprong van deze gave een autistiforme episode van voorbijgaande aard zijn geweest?

Stel dat autisme een soort default-mode betreft, zoals de energie-sparende mode op je smartphone, waar elk zenuwstelsel (neuropsychologisch systeem) op overschakelt bij meer of minder* in- en/of externe "moeilijkheden". Tijdens de default-mode kan het misgaan (stilstand of achteruitgang), maar ook kan ontwikkeling juist worden gefaciliteerd, bv door hyperfocus. De kracht van beperking; less is more! Zouden kinderen in een wereld met zoveel prikkels en onbegrensde mogelijkheden niet makkelijker in de default-stand komen? (waardoor een enorme toename van het aantal gediagnosticeerden). Neuropsychologisch is ieder talent a-typisch!** Onze wereld schreeuwt om (technisch) talent, en is niet juist hierdoor de algemene beeldvorming rond autisme aan het verschuiven? Natuurlijk weet ik dat andersheid leidt tot polariteit: naast mooie, bijzondere levens, is er ook die andere kant, van verdriet en onbegrip, tot diep ongeluk. Hoe dan ook, de tijd is rijp om onze (voor)oordelen over determinatie en causaliteit - autisme is een stoornis en dat is dat - te verrijken met inzichten uit moderne niet lineaire dynamica. Dat wil zeggen, toeval en onverwachte wendingen spelen altijd een rol!

* De grenswaarden kunnen verschillen, bv met het geslacht, zoals de temperaturen bij metalen mbt de toestand (kwik is al vloeibaar bij kamertemperatuur). 

** talent ontwikkelen vraagt om toewijding, repetitie en afsluiting; autisme als (auto) methodiek.

Ontwerp van "a brave new world..."

Geluk is in de psychologie tegenwoordig een serieus onderwerp. Onder meer cursussen als "het rendement van geluk" en zelfs een echte geluk-professor getuigen hiervan. Geluk wordt gezien als een bijproduct van zin, hoewel bij het ervaren van een zinvol leven, of zinvolle arbeid, het ervaren van geluk niet continu kan zijn. Nastreven van geluk, zo leerde Boeddha en Aristoteles ons al, is letterlijk zinloos, en brengt juist on-geluk. De moderne gelukspsychologie stelt dat als mensen geluk in het werk ervaren, ze beter werken en productiever zijn, zich meer geven in de arbeid. Ze kunnen dit met onderzoeksresultaten staven! Zin ervaren hangt samen met geven (bv een zinvolle bijdrage leveren aan de wereld, je kinderen, het werk). Het ervaren van zinloosheid, daarentegen, zet aan tot ongelukkigheid en compensatiegedrag, tot nemen, of consumeren (trachten geluk te kopen, pogen te ontsnappen aan de ervaren ongelukkigheid).

Als mensen zin ervaren en gelukkig zijn, kopen ze minder, en dat is lastig in een wereld waarin economische expansie de motor vormt. Iemand die bijvoorbeeld tot over zijn/haar oren verliefd is, kan haast leven van de wind en is vaak bereid alles te geven voor de liefde. Neurotransmitters - dopamine, serotonine en oxytocine - spelen hierbij een belangrijke, maar telkens tijdelijke rol. Om geluk te ervaren moet de discrepantie tussen verwachting en realiteit niet te groot zijn. Om koopgedrag te stimuleren, daarentegen, is minder tevredenheid vaak een krachtige drijfveer. Goed werknemer-schap - geven, produceren - en goed consument-schap - nemen, kopen - gaan in deze zin moeilijk samen. Een waar dilemma!

Vooruitgang en zinvolheid ervaren hoeven elkaar niet te bijten. Immers, als je een productieve, zinvolle bijdrage kan leveren aan de vooruitgang, je talenten kan inzetten, en jezelf zo kan geven, zal je regelmatig zin ervaren. Echter, niet iedereen kan aan het stuur van de vooruitgang zitten. Met een variant op een slogan die ik op onze managementopleiding zag - "als iedereen wil managen, wie gaat het werk dan doen?" - geldt: "als iedereen wil produceren, wie consumeert er dan?" Zonder klanten geen inkomsten, geen economie en daarmee geen productontwikkeling.

Soms ben ik wel eens bang dat onze wereld (economie) onbedoeld veel mensen harder nodig heeft als consument, dan als producent. Dat een grote groep mensen die niet direct over de voor de vooruitgang noodzakelijke (op dit moment veelal technische) talenten beschikt, wordt "opgeleid" tot vooral consument. Met een onbevredigende baan als bv computer-bediende (of, liever nog, met een uitkering/basisinkomen) draagt men vooral bij aan de economie/vooruitgang als consument. Ontevredenheid/ongelukkigheid als brandstof! Een kleine groep mensen met de nu noodzakelijk geachte specifieke talenten is (zinvol dus gelukkig) als werknemer* aan de slag met het ontwikkelen van nieuwe ideeën en garandeert hiermee de productie van nieuwe kennis, kunde en vooral technologie. Dat moet ook wel, want in onze economie worden bedrijfs- (en staats-) leningen ingelost door de toekomstige rendementen uit te ontwikkelen nieuwe technologieën, bijvoorbeeld op het gebied van energie en duurzaamheid. Robotica maakt in de toekomst wellicht mogelijk dat veel mensen de economie uitsluitend kunnen dienen als consument. Nogmaals, economie drijft op zowel productie als consumptie, op vraag en aanbod (en niet voor niets wordt vraag eerst genoemd).

Ook sociale media helpen de discrepantie tussen ideaal/verwachting en realiteit groot te houden, bijvoorbeeld door consumenten te confronteren met prachtige succesverhalen en ideaalbeelden, waaraan niet of nauwelijks is te voldoen (behalve dan tijdens verliefdheid, waar de overdosering hormonen je tijdelijk blind maken). Immers, hoe groter de discrepantie tussen ideaalbeeld en realiteit, hoe minder gelukkig, hoe meer motivatie om te consumeren.  

Gelukkig (?!) is het nog niet zo ver. Iedereen kan bijdragen, zinvol betrokken zijn op de omgeving en arbeid, als werknemer, of vrijwilliger, en hier over de linie genomen gelukkig mee zijn. Wel is duidelijk dat de economie gebaseerd is op een pyramidespel. Desondanks kunnen totnogtoe telkens de wissels op de toekomst (leningen en het vertrouwen op nieuwe renderende technologie) zelfs met winst worden terugbetaald. Hiermee is een schijnbaar oneindige groei uit eindige middelen nog steeds realiteit, al is de prijs hiervoor ecologisch en humanitair hoog (dierenleed, uitbuiting, onderdrukking). Ook on-geluk is een deel van de prijs: in veel moderne landen sterven voor het eerst in de geschiedenis meer mensen aan zelfmoord dan aan moord. Maar de markt bepaalt de economie, en zonder klanten geen business. Kortom, laten we opletten dat we niet in de toekomst uitsluitend "consumptie vee" worden, door zinvol betrokken te blijven op elkaar, ook al worden we daardoor iets minder kooplustig. We zitten in een rat-race, om de ecologische en milieuproblemen het hoofd te bieden, hebben we de vooruitgang en dus de economie nodig. Maar eens moeten we tot rust komen, tot tevredenheid, want oneindige groei uit eindige middelen zal uiteindelijk toch illusoir blijken! Wellicht kan handelen in geluk (dus in zinvolle betrekking) dit bewerkstelligen, de wereld redden. En zo zijn we terug bij het begin, ik zie een belangrijke toekomst weggelegd voor mijn collega's in de gelukspsychologie! 

*de paradox is dat een groep (jonge) mensen die tot voor kort "automatisch" de Wajong in verdwenen bij uitstek over de nu gewaardeerde technische talenten blijkt te beschikken: autisten/Aspergers!

MAD: verrassende wending reprise

Dit is niet wat het lijkt. Het is geen vrijdag, en dus geen nieuwe blog. Of misschien toch, een tussenblogje. En dat omdat ik waanzinnig trots ben, maar daarover straks meer.

Afgelopen vrijdag betoogde ik in mijn blog dat hele kleine variaties in de beginvoorwaarde (de microscopie) onder sommige omstandigheden een essentiële verschuiving van een heel leven, of een hele cultuur (de macroscopie) kan betekenen. "Kapotte kaartjesautomaat, net de trein missen en in de trein ontmoeting met de liefde van je leven, die nooit de trein neemt, maar de auto wilde niet starten". Een schitterend accident. Juist omdat het eenvoudig is triviale en toevallige aspecten aan te wijzen bij "game-changing-events", te beginnen met je eigen bestaan (een vrijpartij van je ouders een dag later, bijvoorbeeld, en jij was er waarschijnlijk nooit geweest), hebben de media van het kleine en triviale zo'n vlucht. Op Facebook, bijvoorbeeld, krijgt het triviale alle ruimte. Een macaroni etende peuter haalt meestal met gemak  meer likes dan een met hart en ziel ingestudeerde pianosonate. Trivialiteit is troef, “onderscheidendheid” moet vooral gewoon doen, tenzij de trivialiteit onderscheidend is, maar dat is vooral een kwestie van, u raadt het al, toeval! En toeval is triviaal...

Afgelopen vrijdag was mijn middelste dochter Deborah (dus geheel toevallig …) de hele dag bezig met het masteren van haar debuutalbum, haar Work of Art. Niets liet ze aan het toeval over. Vanaf februari is ze in de weer geweest met harddiskrecorders, (bas)gitaren, piano, drums, saxofoons en microfoons, bijna continu. Haar doel: een popalbum als singer-songwriter met 12 door haarzelf gecomponeerde en gearrangeerde liedjes. Nu ligt het resultaat sinds vandaag in de Music Stores (waaronder ITunes) en is te beluisteren op onder meer Spotify: Deborah de Graaf: M.A.D.: Make a Difference. Bijna alles heeft ze zelf ingespeeld en ingezongen, en soms heeft ze bewapend met harddiskrecorder een bevriende musicus opgezocht, of uitgenodigd. Ieder liedje gaf ze een verrassende wending mee, zoals een dubbele tonaliteit - Work of art en Is it too late? - of een mooi requiem voor onze overleden vriend Jos (This Road, hier in de door haar geproduceerde en gefilmde uitvoering van broer Thorvald's band)  en een prachtig strijkkwartet in de titelsong. In ieder geval vind ik het een prachtig album, en een geweldige prestatie; ik ben een waanzinnig (MAD) trotse vader! En nu moet ook Deborah het loslaten, weer overlaten aan het toeval, een flessenpost in de oceaan van verrassende wendingen!

Verrassende wending

Terug op de academie. Vakantieverhalen en koffie. Een collega vertelt te hebben gelopen op de Ramblas in Barcelona precies een dag voor de aanslag, op exact dezelfde tijd. Hij liep omlaag, in dezelfde richting als een dag later het door terroristen bestuurde busje. 'En natuurlijk kijk je niet achterom, omhoog, als je omlaag loopt'. 'De keus om deze dag te gaan en niet een dag later, was toeval', zo vertelt hij. Juist omdat zijn vak statistiek is, denk ik er nog even over door...

Ieder moment in de tijd kent in principe een oneindig aantal vervolgen. Meestal kan je prima vertellen wat het vervolg zal zijn, wat je straks gaat doen. Zo niet bij situaties met een grote impact, zoals de toevallige ontmoeting met iemand die je levenspartner wordt, of minder fortuinlijk, een aanrijding (of aanslag) op straat met verstrekkende gevolgen. In de aanloop hiernaar hebben veel kleine, op zich zelf beschouwd willekeurige gebeurtenissen plaatsgevonden. Gebeurtenissen die ook net anders hadden kunnen gebeuren, of overgeslagen hadden kunnen worden: wel of juist niet eerst even de hond een koekje geven voor je in de auto stapt, of wel of niet eerst nog even snel de afwas in de vaatwasser zetten. Of een dag later de Ramblas in Barcelona bezoeken.

Hoewel meestal prima voorspelbaar, is de uitkomst van (inter)actie op zowel individueel, als groepsniveau in principe niet voorspelbaar (niet gedetermineerd, ofwel, chaotisch). Wiskundig is er sprake van niet-lineaire dynamica, ook wel niet-deterministische systemen, of chaos genoemd. Er zijn bij het hele "systeem" zoveel krachten in het spel, en de interactie daartussen is zo complex, dat op sommige momenten zeer kleine variaties in het onderlinge krachtenspel (bv wel of niet het koffiekopje in de vaatmachine plaatsen) gigantische uitkomst-variaties opleveren (een ongeluk, of een alles veranderende ontmoeting; zie http://bit.ly/2vMiN5D). Anders gezegd, de toekomst is niet gedetermineerd, terwijl wij leven alsof de toekomst wel min of meer vastligt. En natuurlijk laten zaken zich meestal raden. Bovendien lijkt de geschiedenis gedetermineerd: zaken gebeurden omdat het niet anders kon, of omdat ze het meest logisch waren. Maar in laatste instantie is dit illusoir en bouwen we hele levensverwachtingen en theorieën op deze illusies. Om hier meer zicht op te krijgen is het zaak naar verrassende wendingen te kijken.

Game of thrones wordt onder meer hogelijk gewaardeerd omdat er ruimte is voor verrassende wendingen. Ongelukken, zo zegt het spreekwoord, zitten in een klein hoekje. De geschiedenis zit vol met verrassende wendingen. En dagelijks worden producenten van muziek, films en diverse andere nieuwe producten geconfronteerd met teleurstellingen, of onverwachte successen, of succesjes. Faam en blaam zijn beide alleen al vanwege hun extreme posities, vaak meer het gevolg van (on)gunstige omstandigheden en verrassende wendingen, dan van pure determinatie. Als mens begrijpen we dit slecht, omdat oorzaak-gevolg denken - het denken in als-dan-anders (conditionele algoritmes) - een elementair onderdeel van onze cognitieve constitutie (psychologie) vormt. Neem Thriller van Michael Jackson, of Wish you were here van Pink Floyd (of een willekeurig album dat de top heeft bereikt). Zo'n album vindt telkens nieuwe schrijvers die de loftrompet hanteren. Dat komt omdat het geschiedenis is, en het succes als gedetermineerd en onvermijdelijk beschreven kan worden. Maar dat er net zo veel of meer albums, sommige wellicht beter, sommige slechter, in volstrekte vergetelheid zijn gebleven, beseffen we amper. En dat vanuit een complex krachtenspel destijds meer dan vanuit de inherente kracht van het album de geschiedenis is ontstaan (in plaats van gedetermineerd), is, nogmaals, cognitief moeilijk te begrijpen.

Herman van Veen zong een liedje "Als het net even anders was gegaan". Dan leefden we nu in het Derde rijk. Of niemand had ooit van het Christendom, of de Islam gehoord. Of de slaven waren meesters en de meesters slaven. De vraag is nu of we bijvoorbeeld in de psychologie, of het onderwijs, meer open moeten staan voor verassende wendingen op de schaal van het individu. Als een kind is vastgelopen, kan je terugkijkend zeggen: was er maar op tijd een goede diagnose gesteld. Maar creëren we hiermee niet ons eigen gelijk, onze illusie van controle? Kan een succesvol kind door kleine veranderingen in het chaotisch krachtenspel ongelukkig worden?Andersom, is het ook mogelijk dat bijvoorbeeld een autistisch kind volkomen spontaan uitgroeit tot een goed geïntegreerde burger? En als dat gebeurt, valt het ons dan überhaupt wel op? Overschatten docenten, therapeuten, psychologen en artsen niet, juist bij de extremen, soms te gemakkelijk hun invloed?

Hoe dan ook, ik ben blij dat al mijn collega's weer terug zijn. Want juist wat er niet toe doet voor de mens in het algemeen, zorgt dat wij er toe doen als individu. Als individu zijn wij niet gedetermineerd; we zijn gepositioneerd! Ik neurie een liedje van George Michael: Turn A different corner and we never would have met.